Βασικό αίτημα εκ μέρους των μαθητών, η ενίσχυση και αποτελεσματική εφαρμογή του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού στα πλαίσια της αντισταθμιστικής λειτουργίας του σχολείου. Aυτό προκειμένου να εξισορροπηθούν προβλήματα σε σχέση με τις δυσκολίες που βιώνουν για τις μελλοντικές τους εκπαιδευτικές και επαγγελματικές επιλογές εξαιτίας της οικονομικής κρίσης.
Δεν θα επιχειρήσουμε την ανάλυση του θεωρητικού μοντέλου που ακολουθήθηκε στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα και τις πρωτοποριακές παιδαγωγικές πρακτικές που εφαρμόστηκαν σε ένα εξαιρετικά «συντηρητικό» και «αμετακίνητο» περιβάλλον. Δεν θα περιγράψουμε τις περιπέτειες του θεσμού, τις παλινωδίες και τις ματαιώσεις που συνόδεψαν την εξέλιξή του από τη δεκαετία του '80 σε μια παράλληλη πορεία με τις επιχειρούμενες ιστορικές –ή « ανιστόρητες»- εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις.
Πρόθεσή μας –στην παρούσα δημοσίευση - να αναδείξουμε τη ζωντανή πλευρά του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού. Αυτή που αποτελεί τεκμήριο ότι μέσα στην κρυφή πολλές φορές καθημερινότητα του σχολείου, εξελίσσονται μικρά «γεγονότα» που συνιστούν συχνά σημαντικά παιδαγωγικά και ανθρώπινα επιτεύγματα. Αυτήν τη πλευρά που μπορεί να αποτελέσει μια στέρεα βάση υποστήριξης των μαθητών σε μία περίοδο που η οικονομική κρίση έχει κλυδωνίσει κάθε βεβαιότητα για το παρόν αλλά και για το μέλλον.
Ενδεχομένως, έτσι, να αναθεωρηθούν σκέψεις και πρακτικές αποδόμησης ενός θεσμού -ακριβώς τη στιγμή της αυξημένης αναγκαιότητας και αποτελεσματικότητάς του – .Όχι μόνο επειδή η παιδαγωγική και το σχολείο δεν εμπεριέχονται σε στυγνούς αριθμητικούς υπολογισμούς. Αλλά και επειδή η ενίσχυσή του μπορεί να εναρμονίσει τη γλώσσα του παιδαγωγείν με εκείνη της τεχνοκρατικής γλώσσας των αριθμών. Απαραίτητης; -και σε ποιο βαθμό – στους σχεδιασμούς της σύγχρονης πραγματικότητας.
Οι μαθητές μας, σήμερα, εκτός από το φορτίο εγγενών αδυναμιών της εκπαίδευσης, επωμίζονται και την περιδίνηση σε ένα τραγικά ανασφαλές κοινωνικό – οικονομικό περιβάλλον, παράλληλα με τη δική τους, εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, τραυματική οικογενειακή και ατομική εμπειρία. Ακριβώς γι' αυτό το λόγο προβάλλει έντονο το αίτημα της ανάπτυξης υποκατάστατων υποστηρικτικών υπηρεσιών οι οποίες θα πρέπει να συγκροτηθούν στο δεύτερο μετά την οικογένεια ασφαλέστερο καταφύγιο των παιδιών, το σχολείο.
Υπάρχει πάντοτε η βασική αποστολή του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού: Αυτογνωσία: Η υποστήριξη των μαθητών στην πορεία αναζήτησης, αναγνώρισης και συνειδητοποίησης των στοιχείων που συγκροτούν την ατομικότητά τους (φυσική προίκα, δεξιότητες, ικανότητες, ενδιαφέροντα).
Πληροφόρηση: Η μύηση στην αναζήτηση πληροφόρησης, στη χαρτογράφηση της πραγματικότητας, στην παρακολούθηση των εξελίξεων και των μεταβολών, στην απόκτηση δεξιοτήτων αναπροσαρμογής και αναπλαισίωσης των προσδοκιών και των στόχων στις δεδομένες συνθήκες.
Λήψη απόφασης – Μετάβαση: Η καθοδήγηση – ως συμβουλευτική παρέμβαση- αξιοποίησης και ενίσχυσης της προσωπικότητας σε μια εξελικτική πορεία μέχρι την απόκτηση της ωριμότητας: Για τη συγκρότηση ενός προσωπικού σχεδίου ζωής . Για την επιλογή κομβικών κατευθύνσεων (εκπαιδευτικών – επαγγελματικών). Για τη δυνατότητα σχεδιασμού και προσέγγισης εναλλακτικών δρόμων.
Ωστόσο, κατά την μακρόχρονη εφαρμογή του θεσμού διαπιστώθηκε ότι ο ΣΕΠ εκπροσωπεί κάτι πολύ περισσότερο από τα προαναφερόμενα (αυτογνωσία, πληροφόρηση, λήψη απόφασης- μετάβαση). Ότι μπορεί να αξιοποιηθεί ως μηχανισμός γενικότερης προσαρμογής στο σχολικό περιβάλλον αλλά και προετοιμασίας για την επιβίωση στην ενήλικη ζωή.
Ότι μπορεί, επίσης, να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην υλοποίηση των νέων αιτημάτων - ατομικών και συλλογικών - των μαθητών. Όπως, τη θωράκισή τους για την αντιμετώπιση συνθηκών ανασφάλειας και αβεβαιότητας – όπως οι σημερινές, παρούσες και ορατές σχεδόν σε κάθε Ελληνική οικογένεια-. Την ενίσχυση της ψυχικής τους ανθεκτικότητας. Την επίτευξη ατομικής και κοινωνικής ισορροπίας, στα πλαίσια μιας πραγματικότητας όπου κλυδωνίζονται και καταρρέουν παραδοσιακά στηρίγματα και βεβαιότητες. Τη δυνατότητα όχι απλώς να επιβιώσουν αλλά και να συγκροτήσουν ένα σχέδιο ζωής το οποίο θα διεκδικήσουν με αποφασιστικότητα, επιστρατεύοντας όλες τους τις δυνάμεις.
Οι διαπιστώσεις προκύπτουν ύστερα από συστηματική έρευνα και μελέτη των αντιδράσεων, των απόψεων, της γενικότερης λειτουργίας των μαθητών ως υποκειμένων μιας ευρύτερης υποστηρικτικής διαδικασίας πέρα από τα όρια της συμβατικής «προσανατολιστικής» διάστασης του ΣΕΠ.
Τι συμβαίνει λοιπόν με το Σχολικό Επαγγελματικό Προσανατολισμό; Ποια είναι η πραγματικότητα που παράγεται κατά τη διάρκεια της «συνομιλίας» του με το μαθητή – άτομο ή ομάδα; Πώς αυτή η πραγματικότητα μπορεί να αποκτήσει διάρκεια και σταθερότητα; Πώς θα επηρεάζει όλο το πλέγμα της σχολικής κοινότητας; Πώς θα «διδαχθούν» οι μαθητές την τέχνη της επιβίωσης, ιδιαίτερα σε μια συγκυρία οικονομικής και κοινωνικής δοκιμασίας όπως η σημερινή;
Οι διαπιστώσεις μας:
Οι μαθητές αναζητούν μέσα στο σχολείο έναν φιλικό χώρο. Και αυτό, ανεξάρτητα από την αξιολογική κατάταξη σε σχέση με την επίδοσή τους στα διάφορα γνωστικά αντικείμενα του σχολείου. Στις δεδομένες συνθήκες ο ΣΕΠ φαίνεται να εξυπηρετεί αυτή τους την ανάγκη. Επιπλέον αποφορτίζει από το σχολικό άχθος και τους υποστηρίζει να κατακτήσουν το δικό τους χώρο μέσα στο σχολείο και στη συνέχεια, έξω από αυτό, αποκαλύπτοντας μια άλλη πλευρά του σχολείου.
Τους δημιουργεί θετικά συναισθήματα, με ό,τι αυτό σημαίνει για την ψυχική τους ισορροπία αλλά και για την δημιουργική διασύνδεσή τους με τις γνωστικές απαιτήσεις του σχολείου.
Ενισχύει την ψυχική τους ανθεκτικότητα, θέτοντας μια στέρεη βάση για την επιβίωση και την υπέρβαση δύσκολων και επίπονων καταστάσεων. Με τον όρο Ψυχική Ανθεκτικότητα, υποδηλώνεται η ατομική δυναμική για την ανάπτυξη κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων για τη θετική αναπλαισίωση των προβλημάτων. Οι παιδαγωγικές πρακτικές και το περιεχόμενο εφαρμογής του ΣΕΠ κινητοποιούν «τις πηγές ευεξίας και συμβάλλουν στην ανάπτυξη της προσωπικής δύναμης» προάγοντας την Ψυχική Ανθεκτικότητα.
Επιπλέον, ο θεσμός ενδυναμώνει την αυτοεκτίμηση και λειτουργεί προστατευτικά από συναισθήματα ματαίωσης, αναδεικνύοντας τις ατομικές δυνατότητες. Τα λάθη και οι αδυναμίες αντιμετωπίζονται ως φυσιολογικές εκφάνσεις της ανθρώπινης οντότητας. Και η καθοδήγηση για τη θετική αξιοποίησή τους αποτελεί βασικό στοιχείο στη διαδικασία ανάπτυξης της προσωπικότητας.
Ανοίγει δρόμους στους υπόλοιπους εκπαιδευτικούς για την καλύτερη αναγνώριση των μαθητών τους. Για να τους εκτιμήσουν ως συνολικές προσωπικότητες που εξατομικευμένα αποτελούν μια ξεχωριστή αξία.
Αναφέρονται συγκεκριμένα παραδείγματα: Η Μ.Α. μετά τις πρώτες συναντήσεις συμμετείχε ενεργά στις συζητήσεις και τις παρουσιάσεις εργασιών. Ο Γ.Π. δέχτηκε να γράφει στον πίνακα και να αντιμετωπίσει κατά μέτωπο την τάξη. Και οι δύο κατά τα τρία χρόνια φοίτησής τους στο σχολείο δεν είχαν συμμετοχή στα προφορικά δρώμενα της τάξης. Ο Δ. Ν. που είχε έρθει από την Αλβανία και είχε προβλήματα με τη γλώσσα, βγήκε από το περιθώριο του τελευταίου θρανίου και με τη βοήθεια των συμμαθητών του – στο ρόλο του διερμηνέα – ενσωματώθηκε στην ομάδα και άρχισε να ξεπερνάει το φοβικό σύνδρομο για τις ελλείψεις στα γλωσσικά μαθήματα. Η Α. Κ. αποκάλυψε το ποιητικό της ταλέντο και μοιράστηκε με τους συμμαθητές της την αγωνία της για την έκβαση ποιητικού διαγωνισμού στον οποίο είχε δηλώσει συμμετοχή. Ο Η. Β. που είχε «διακριθεί» για την παραβατική του συμπεριφορά και τις αποβολές για τις ζημιές που προκαλούσε, εξελίχθηκε σε αυστηρό θεματοφύλακα της ευταξίας κατά τη διάρκεια του μαθήματος και της διαφύλαξης του εξοπλισμού και της καθαριότητας του Γραφείου Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού. Ο Μ.Φ. , ο οποίος είχε μείνει στάσιμος για τρίτη χρονιά, αναδεικνύοντας το ταλέντο του στην επιδιόρθωση των μηχανών και των ηλεκτρονικών υπολογιστών έγινε το επίκεντρο της προσοχής και του θαυμασμού της ομάδας – δίπλα στα μεγάλα «ταλέντα» της τάξης του, των μαθηματικών και της φυσικής – και έσπασε τον απομονωτισμό του με τη συμμετοχή του στην ομάδα μπάσκετ του σχολείου. Τάξεις που είχαν χωριστεί σε «πράσινους» και «βένετους » δημιουργώντας σοβαρά προβλήματα συμπεριφοράς και προσαρμογής στο σχολικό περιβάλλον, μυήθηκαν στις τεχνικές επικοινωνίας και στην αντιμετώπιση των δυσλειτουργιών της ομάδας, με αποτέλεσμα την υλοποίηση συνεργατικού προγράμματος Αγωγής Σταδιοδρομίας με βασικό θέμα τη διαχείριση προβλημάτων επικοινωνίας. Η Ρ. Κ. δειλά στην αρχή, εξομολογήθηκε το άγχος της για τη δυνατότητα να σπουδάσει αφού ο πατέρας της έχει ένα χρόνο άνεργος.
Στη συζήτηση αποκαλύφθηκε ότι όλοι διακατέχονται από το ίδιο άγχος είτε γιατί περιορίστηκαν τα οικονομικά της οικογένειας, είτε γιατί παραμονεύει παρόμοια απειλή, είτε γιατί οι γονείς φαίνονται για πρώτη φορά ανίσχυροι και φοβισμένοι. Φάνηκε να τους συνδέει η κοινή εμπειρία και το μοίρασμα συναισθημάτων που βίωναν μοναχικά. Αποφάσισαν ότι «ό,τι δεν μας σκοτώνει μας δυναμώνει», ότι οι δυσκολίες δεν είναι ντροπή και το κυριότερο ότι θα σταθούν αλληλέγγυοι στην πρόκληση των δυσκολιών και θα ψάξουν τρόπους να τις αμβλύνουν.
Παράλληλα, σημειώνονταν παιδαγωγικά «παράδοξα» από το σύνολο των μαθητών: Όπως η προθυμία να συνεχιστεί η συνεργασία και κατά τη διάρκεια του διαλείμματος. Η απογοήτευση όταν για κάποιους λόγους δεν θα γίνονταν το μάθημα. Η υποδειγματική συμπεριφορά και ο σεβασμός του χώρου – ακόμη και από τους πιο απείθαρχους -. Η πρόθυμη ανταπόκριση για ανάληψη εργασιών πέραν του υποχρεωτικού. Η αγωνιώδης επιθυμία να βαθμολογείται ο ΣΕΠ - αυτό προπάντων από τους «αδύνατους» μαθητές. Η έμπρακτη παραδοχή του «ανήκειν» στο σχολείο και ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου στη σχολική κοινότητα. Η μετακίνηση από τη θέση του παρατηρητή στη θέση του δρώντος υποκειμένου. Η μείωση του σχολικού άγχους. Η ανατροφοδότηση της δημιουργικότητας και της αυτορρύθμισης της ομάδας. Η ανα-θεώρηση της σχέσης με τον εαυτό και τους άλλους.
Ο Ντανιέλ Πεννάκ, ο γνωστός Γάλλος συγγραφέας, στην ομιλία του στο φεστιβάλ λογοτεχνίας της Μάντοβα, μίλησε για τον μαθητή του τελευταίου θρανίου, για τον πόνο που προκαλεί το να μην καταλαβαίνεις «Δημιουργεί» είπε ο συγγραφέας, αισθήματα αποξένωσης και οδύνης, ματαίωσης και φόβου, οργής και παράλυσης. Αισθήματα που συνυπάρχουν στον κακό μαθητή. Οι δάσκαλοι, του δίνουν το στίγμα του τεμπέλη, του βλάκα, του απρόθυμου, και οι γονείς βλέπουν σ' αυτόν την αποτυχία των προσπαθειών τους..... Και καταλήγοντας ο συγγραφέας, αναφέρθηκε στη λέξη ΑΓΑΠΗ, μια λέξη βαριά που όμως αφορά κατ'εξοχήν τους εκπαιδευτικούς: «Πρέπει να αγαπάς την ύλη που διδάσκεις, να αγαπάς τον τρόπο που την μεταδίδεις και να αγαπάς με ανθρωπολογική περιέργεια, αυτή την φυλή των μαθητών που βρίσκεται κάθε πρωϊ μπροστά σου».
Ο Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός είναι ο μηχανισμός υποστήριξης που μπορεί να μετουσιώσει την καθημερινή σχολική πράξη σε έμπρακτη έκφραση αυτής της ΑΓΑΠΗΣ για να μπορούν μαχητικά οι μαθητές να αντιστρατεύονται τα προβλήματα, για να προσεγγίζουν την πραγματικότητα με τον εξοπλισμό και τη θωράκιση που ο θεσμός αυτός μπορεί να τους προσφέρει. Για να μην είναι «η χαμένη γενιά» της οικονομικής κρίσης. Για να είναι η γενιά που μπορεί να ξεπεράσει την οικονομική κρίση.
Η Άννα Κοψιδά – Βλάχου είναι Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης, Σύμβουλος Επαγγελματικού Προσανατολισμού.
