Ένα ερώτημα –και μαζί ακαδημαϊκή και πολιτική πρόκληση-για τη μεταμορφούμενη και άπιαστη συνεχώς ουσία του ελληνικού πνεύματος και της διαχρονικής του επιστροφής σε κάθε ιστορικό περιβάλλον. Όπως και για την αειθαλή του αυθεντική διείσδυση και ανθρωπολογική ανατομία της διανοητικής, ψυχολογικής και συναισθηματικής ανθρώπινης οντότητας.
H τεκμηρίωση της απάντησης στηρίζεται στην κλασική εκδοχή του ελληνικού πολιτισμού και σε ό,τι εκείνη την περίοδο συνιστά την επιστημονική, φιλοσοφική, καλλιτεχνική σκέψη και δημιουργία. Το πνεύμα του ορθολογισμού-η πρώτη εντελεχής ανθρωπολογία του Λόγου-της μεταγενέστερης Ratio- κατευθύνει με συνεπή ανατομική διεισδυτικότητα, στην εξιχνίαση της ανθρώπινης σκέψης και πράξης. Και υπο-δομεί όλο το οικοδόμημα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, μέσω της Ρώμης.
Υπάρχει, ωστόσο, και μια άλλη πτυχή του ελληνικού πολιτισμού, που αποδιδράσκει από τον ελληνικό Λόγο και αναζητά –σε περιόδους αρχαϊκής, πριμιτίφ αθωότητας, την καταφυγή στις απαρχές: εκεί που διαλέγεται η φύση, ως ειδυλλιακό περιέχον τον άνθρωπο, στην παραδείσια συνύπαρξή της μαζί του. Αθωότητα, δικαιοσύνη, αγαθότητα, έρωτας στις πρωταρχές της ζωής - μια ποίηση που εγκαθίσταται στην αρχέγονη μυθολογία των βουνών της Αρκαδίας. Εκεί που οι άνθρωποι, από την πρώτη τους νιότη ασκούνται στο τραγούδι και διοργανώνουν αγώνες μουσικούς (Πολύβιος). Ένας γεωγραφικά προσδιορισμένος τόπος που μεταμορφώνεται σε ιδεώδες ζωής.
Αφετηρία και εγκατοίκηση μυθικών συμβόλων, γενέτειρα του τραγοπόδαρου Πάνα και της ιππόμορφης, με φιδίσια μαλλιά Μέλαινας Δήμητρας. Κι αργότερα του Λυκαίου Διός ορεινή πατρίδα. Μια ποιητική ευτοπία απλώνεται εκεί από τις αρχές των ελληνιστικών χρόνων, μετατρέποντας τους αρχέγονους ποιμένες σε ποιητικά υποκείμενα μιας ανεπανάληπτης, στην κομψή της περιπάθεια, ειδυλλιακότητας. Τα Ειδύλλια του Θεόκριτου-εκφραστή αυτής της ποιητικής φόρμας- θα γίνουν το μέτρο της λυρικής απόδρασης στην εγκόσμια φυσική ευτοπία. Ο Βιργίλιος με τις Εκλογές του, θα απαθανατίσει την ανθρώπινη διεκδίκηση του τόπου-συμβόλου και θα τον ταξιδέψει σε όλο τον ευρωπαϊκό αντικομφορμισμό, στην εξαντλητική κόπωση της αστικής φαντασμαγορίας, εκεί που θα καταφύγει ο Σίλλερ και ο Γκαίτε, ο Γκωγκέν και ο Πουσέν: Et in Arcadia ego ( Στην Αρκαδία ανήκω κι εγώ).
Αυτή την Αρκαδία και τους κρυμμένους κόσμους της, έρχεται σήμερα, ένας άλλος ελληνιστής, από την πόλη Οβιέδο της Ισπανίας, να μας αποκαλύψει ενοραματικά, προ(σ) καλώντας μας στην περιπέτεια μιας γλώσσας γεωγραφικών, μυθολογικών, φιλοσοφικών και μεταφυσικών αποκαλύψεων. Είναι ο Πέντρο Ολάγια (γεν. το 1966), όπου από το 1994, έχοντας σπουδάσει στην πατρίδα του Φιλολογία, Φιλοσοφία και Ιστορία της Τέχνης, εγκαθίσταται στην Αθήνα, αναζητώντας με τις έρευνές του τον μυστηριακά συμβολικό τόπο-μήτρα του πολιτισμού της Δύσης.
Πώς υποστασιοποιείται στη σκέψη του Ολάγια η Αρκαδία και το μυθικό της φορτίο; «H Δύση», θα γράψει στον πρόλογο του έργου του «Ευδαίμων Αρκαδία», «ζούσε ανέκαθεν με την τάση προς τη δράση, την ανάπτυξη και την πρόοδο, τάση που την οδήγησε επανειλημμένως στην πλεονεξία. Από την άλλη μεριά, ποτέ δεν έπαψε να έχει σαν αντίβαρο την Αρκαδία για να αναθεωρήσει όλες αυτές τις στάσεις ζωής. Με τον τρόπο της, η Αρκαδία κατάφερε να γίνει μια εξιδανίκευση του ελληνικού ιδεώδους. Όχι όμως μια εξιδανίκευση προς το άκρον, αλλά προς την ισορροπία».
Ο Μυθολογικός του Άτλας της Ελλάδας, μνημειώδες έργο που εκπονεί με υποτροφία του Ιδρύματος Ωνάση, και βραβεύεται γι'αυτό από την Ακαδημία Αθηνών το 2002, είναι το οδοιπορικό στην μυθολογική τοπογραφία της Ελληνικής Γης και στη μετουσίωση της οντολογίας του τοπίου σε μύθο. Ενώ ταυτόχρονα γίνεται η πρώτη του μύηση στο ανάπτυγμα της Αρκαδικής νοσταλγικής περιπέτειας, την οποία θα ιχνηλατήσει στην Ευδαίμονα Αρκαδία του, παρακολουθώντας τις μετεξελίξεις του ιδανικού φυγής μέσα στον εξωτισμό της ελληνικής σκέψης. «Αυτό το έργο αρχίζει με μια εκτενή περιήγηση στη γεωγραφία και τη μνήμη της πραγματικής Αρκαδίας, αναζητώντας τα ιδιαίτερα εκείνα χαρακτηριστικά, που άλλοτε διαμόρφωσαν την εικόνα αυτής της γης στο πνεύμα Ελλήνων και Ρωμαίων: γη των απαρχών, των προγόνων και των οικιστών, γη ορεινή και από τη θάλασσα μακρινή, γη με ανθρώπους ευσεβείς και ταπεινούς πλάι στους θεούς της άγριας φύσης, με ανθρώπους φιλόξενους, ποιμένες, λάτρεις της μουσικής και της απλής ζωής, μακάριους και κοντινούς, εποχή του Κρόνου».
Τι είναι, λοιπόν, η «Ευδαίμων Αρκαδία» του Πέντρο Ολάγια; Μια εκδρομή πολλών άτακτων χιλιομέτρων, καταρχήν. Σε βουνά, χαράδρες, ρεματιές και οροπέδια. Με τις Νύμφες, τον Πάνα, τον εφησυχασμό στη νηνεμία της ειρηνικής κόπωσης. Με τη γεωγραφία που περισυνέλεξε ταξιδεύοντας χρόνια πριν στις ράχες των βιβλίων και του οραματισμού του. «Αν δεν το πιστέψω, δεν θα το δω», ισχυρίζεται, αντιστρέφοντας ευρηματικά τη ρήση, ο Πέντρο Ολάγια. Υποδεικνύοντας την αρχική υπόθεση ερευνητικής διαδρομής και περιβάλλοντάς την-όπως το θέμα του επιτάσσει-με τη μεταφυσική της υπαινικτικότητα. «Τις πρώτες φορές που ερχόμουν στην Ελλάδα, έθετα σε λειτουργία ένα παράξενο μίγμα αναγνώσεων, αναπόλησης και εξωτισμού, από το οποίο ποτέ δεν μπόρεσα να απαλλαγώ. Είναι αρχικά μια αίσθηση που εξελίσσεται σε συναίσθημα. Από αυτό το συναίσθημα προσπαθώ να αντλώ τα ερεθίσματα για όλα τα πράγματα που κάνω στην Ελλάδα».
Η «Αρκαδία» του είναι λοιπόν μια ματιά-μια θεώρηση, ένα συναίσθημα. Ό,τι του προσφέρει -και στη συνέχεια το αντιπροσφέρει- ο τόπος ως οντολογία, η πραγματικότητα του μύθου του και αντιστρέφοντας ερευνητικά, ο μύθος της πραγματικότητας. Ακόμα ένα κοίταγμα στο πολυπρόσωπο της πολιτισμικής ελληνικότητας, «η ιδέα μιας απλής και εφικτής ευδαιμονίας». Τι ωραία αντιδιαστέλλει τη ματιά του διαφορετικού στο πρώτο της ταξίδι στην Ελλάδα, μεταπτυχιακή φοιτήτρια των Ελληνικών η Jacqueline de Romilly, όταν αντιθέτει το δικό της κλασικό φως, στου προικισμένου συμφοιτητή και συνταξιδιώτη της, Roger Cailois το αρχέγονο σκοτάδι! (Παιχνίδι φωτός στην Ελλάδα, Το Άστυ, Αθήνα). Και η άλλη ματιά, ο σταθμός του Ολάγια στη romance μιας ουσίας που λέγεται μέτρο και δικαιοσύνη και αθωότητα και πολιτισμός.
Που αναδύεται από τις αυθεντικές πηγές της φυσικής ομορφιάς και του ανέγγιχτου πάθους της ζωής. Η καταστροφικότητα του ανθρώπινου παρεμβατικού πολιτισμού οδηγεί νοσταλγικά στα βουκολικά μονοπάτια της Αρκαδίας, εκεί όπου δεν υπάρχουν περιορισμοί και απαγορεύσεις, παρά μόνον εκείνοι που υπαγορεύονται από τη φύση και την ηθική της. «Σε έναν κόσμο κουρασμένο από την υπερβολή του μπαρόκ, η Αρκαδία διεκδικεί ξανά την αρμονία του κλασικισμού. Σε μια εποχή διαφωτιστών που αναζητεί τον επαναπροσδιορισμό της κοινωνίας, η Αρκαδία υπενθυμίζει και πάλι την πηγαία καλοσύνη των ανθρώπων». Και σε συνέντευξή του σε αθηναϊκή εφημερίδα θα τονίσει: «...Σήμερα αυτή η «αρκαδική στάση» εξακολουθεί να είναι επίκαιρη και επείγουσα, αφού στις μεγαλύτερες προκλήσεις των ημερών μας συγκαταλέγονται το δίχως άλλο η δίκαιη κατανομή του πλούτου και η συμφιλίωση του ανθρώπου με το περιβάλλον του».
Προπαιδεία της άν-αρχης ανθρώπινης κοινότητας, ενδοκοσμικός παράδεισος αντίδοτος στην παρακμιακή πορεία του κατασκευασμένου πολιτισμού. Να η πολιτική μυθοπλασία της Eυδαίμονος Αρκαδίας. Εδώ βρίσκεται ολόκληρη η Δύση, σαν έρχεται από την Αναγέννηση και μετά, να σφυρηλατήσει με τη σκέψη και την τέχνη της (φιλοσοφία, ζωγραφική, όπερα), τα ευρωπαϊκά ζητούμενα αυτής της παλίνδρομης κίνησης: από τον «αστείο» στον «άγροικο» άνθρωπο-από την αδικία στη δικαιοσύνη, από την υπερβολή στη μεσότητα, από την αμαρτία στην αθωότητα: νοηματοδοτώντας έτσι το ιδεώδες της απούσας ισορροπίας του πολιτισμού του. «Η Αρκαδία δεν είναι επανάσταση, είναι πειθώ», θα πει ο Ολάγια. «Παραμένει μια σταθερή και αμετάβλητη εικόνα στον ορίζοντα που μας σαγηνεύει και που δεν αποσκοπεί στην πραγμάτωσή της». Γιατί η πραγμάτωση μεταμορφώνεται σε κατεστημένο. Αλλά η «φύση» δεν προώρισται να γίνει κατεστημένο. Θα είναι πάντοτε η αιώνια επανάσταση.-
Μερική -προτεινόμενη-εργογραφία του Πέντρο Ολάγια στη γλώσσα μας:
Ευδαίμων Αρκαδία-Η σαγήνη ενός μύθου στον πολιτισμό της Δύσης, εκδ. Road, Αθήνα 2005.
Ελλάδος Ελάσσων Ιστορία-Μια ουμανιστική ματιά στην ταραγμένη ιστορία των Ελλήνων, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 2012.
Μυθολογικός Άτλας της Ελλάδας-Μια πρωτότυπη προσέγγιση της ελληνικής μυθολογίας μέσα από τη γεωγραφία και τις αρχαίες λογοτεχνικές πηγές, εκδ. Road, Αθήνα 2001, 2002.
Η κα Παρασκευή Κοψιδά- Βρεττού είναι Διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών
