Δε μιλήσαμε ευκρινώς και για την τεχνολογία, που όταν κάθε φορά τίθεται στην υπηρεσία ενός απόλυτου πνεύματος, είναι για να υπηρετήσει τις τάσεις παγκόσμιας κυριαρχίας αυτού του πνεύματος, που κάθε φορά κάποιοι άνθρωποι δημιουργούν.
Ας δούμε για λίγο, εντελώς σχηματικά, αυτή τη σπουδαία έννοια του εξανθρωπισμού της ανθρώπινης παρουσίας στον κόσμο, καθώς η ανθρώπινη παρουσία, πέραν αυτού που αποκαλούμε πολιτισμό και τέχνη, σημαδεύεται ή καλύτερα χαράσσεται ανεξίτηλα, με πολύ βαριά εγκλήματα και πράξεις ασύγγνωστης απανθρωπιάς.
Η έννοια του εξανθρωπισμού προσδιορίζεται ιστορικά κυρίως με τις έννοιες του κλασικού ανθρωπισμού (ουμανισμού), του χριστιανικού ανθρωπισμού, του ποιητικού ουμανισμού, του ηρωικού, του υπαρξιστικού ουμανισμού, του μαρξιστικού ουμανισμού, αλλά και με ό,τι γενικώς διήκει δια μέσου της ιστορίας της ανθρώπινης παρουσίας στον κόσμο, και συγκλίνει προς την έννοια της ανθρωπιάς. Δεν θα επιχειρήσομε εδώ κανενός είδους κριτική. Ούτε για τις μεταπτώσεις του ανθρωπισμού σε απανθρωπιά.
Ο Ισοκράτης σε ένα αφετηριακό αφόρμημα του ανθρωπισμού εκφράζει την άποψη ότι χάρη στη δύναμη του λόγου και της πειθούς δημιουργήθηκαν οι πόλεις, οι νόμοι, οι τέχνες και οι άλλες δεξιότητες, με δυο λόγια ο πολιτισμός στο σύνολό του. Προτρέπει τους Αθηναίους να αποκτήσουν με τη βοήθεια της παιδείας την ικανότητα του λόγου, «...γιατί ξεχωρίζετε από όλους τους άλλους..., είστε καλύτερα εκπαιδευμένοι στη σκέψη και στο λόγο». ( Δεν είπε: στην ανοησία!).
Η τεράστια θεωρητική υποδομή του κόσμου, με ό,τι οι μετέπειτα αιώνες προσέθεσαν ως θεωρητική εμπειρία-ειδικότερα και ως νομική εμπειρία και ως έννοια δικαιοσύνης-τείνει στις μέρες μας να εκμηδενιστεί πλήρως.
Ένας κόσμος τυφλών στη σκέψη ανθρώπων ανεβαίνει διαρκώς στο ιστορικό προσκήνιο, που εκτός των άλλων, το μόνο που φαίνεται μέχρι στιγμής να μπορεί, είναι να κατασκευάζει κυρίως, νοητικά προϊόντα-μοντέλα κερδοσκοπικής επένδυσης κεφαλαίων. Ή ως να διακατέχεται από πλήρη ανημπόρια απέναντι σε μια πραγματικότητα που κάποια στιγμή μπορεί να υπερκεράσει τους πάντες. Έτσι που οι δυνατότητες επιβίωσης να φαίνονται ότι απομακρύνονται και εξασθενούν διαρκώς.
Είναι προφανές ότι η ανθρώπινη ευφυία μάλλον καταπίπτει συνεχώς, πέραν ενδεχομένως και των όσων ο H. G. Wells θα είχε προβλέψει. Μία φυσική ευφυία επιβίωσης, (ο πλατωνικός μύθος του Προμηθέα και του Επιμηθέα), πριν οι δυνατότητες της ανθρώπινης παρέμβασης στο φυσικό περιβάλλον αποκτήσουν τόσο τεράστια ισχύ, φαίνεται να εξασθενεί για όλα τα έμβια όντα. Ανασυνδυασμός του γενετικού υλικού δεν γνωρίζομε αν μπορεί να συμβεί. Ενδεχομένως ο κόσμος μας-ως έννοια παγκοσμιότητας- τείνει να εισέλθει σε μία σκοτεινή περίοδο από τις πλέον σκοτεινές που γνώρισε η ανθρωπότητα σε όλη τη διάρκεια της ως εδώ ιστορίας της. Όχι ότι σήμερα δεν υπάρχουν άνθρωποι που να κατανοούν. Υπάρχουν. Με υψηλής θεωρητικής ποιότητας-και ηθικής ποιότητας-σκέψη.
Αποτραβηγμένοι στις βιβλιοθήκες και στα εργαστήριά τους, σπανίως τους δίνεται η δυνατότητα να μιλήσουν. Και αν μιλήσουν, δεν εισακούονται. Δημιουργείται μια τεράστια ασυμβατότητα ανάμεσα σ'αυτούς και τους εφαρμόζοντες την επιχειρηματική και πολιτική πρακτική. Έτσι ώστε να επιπολάζει γενικώς η δραστηριότητα των συνήθως εκμηχανισμένων πλήρως ανθρώπων ως εντολέων, εντολοδόχων και εκτελεστών εντολών. Η παγκόσμια τεχνοκρατική σκέψη των ημερών μας έχει ελάχιστο ορίζοντα πρόβλεψης. Δεν μπορεί να έχει ακριβή πρόβλεψη της εξελισσόμενης πραγματικότητας-της οικονομικής κυρίως πραγματικότητας- ενός ή δύο ετών; Είναι προφανές ότι πρόκειται για μια κατάσταση τραγικής γελοιότητας.
Μιλήσαμε στο προηγούμενο σημείωμα για ένα διαρκές έλλειμμα ευφυίας, που προσδιορίζει-και παρά τα μεγάλα επιτεύγματα-την ανθρώπινη παρουσία στον κόσμο-ιδιαίτερα ως προς τις ανθρώπινες και διανθρώπινες σχέσεις, παγιώνοντας συμπεριφορές και οδηγώντας ως την επανάληψη της ίδιας κάθε φορά τραγωδίας με άλλα θύματα, άλλων γενεών.
Είναι προφανές ότι αυτό που αποκαλούμε πραγματική παγκόσμια απειλή αποκτάει όλο και μεγαλύτερα ερείσματα. Έτσι που να καθίσταται όλο και πιο επιτακτική, βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, η ανανέωση της θεωρητικής σκέψης πάνω σε ουσιαστικές έννοιες επιβίωσης, που εμπεριέχουν πάντοτε και την έννοια της ηθικής και μιας ευφυέστερης και ευρύτερης θέασης και κατανόησης του κόσμου.
Η Ελλάδα, και ως φυσικό περιβάλλον, εφόσον θα εξακολουθήσει αυτό να υφίσταται, και λόγω μιας μακραίωνης παράδοσης, -και αυτό διατυπώνεται χωρίς κανένα σωβινισμό- θα μπορούσε να αποτελέσει ένα Παγκόσμιο Κέντρο Ανθρωπιστικών Σπουδών: όπου η αρχαία ελληνική φιλοσοφία, η κινεζική φιλοσοφία, η ινδική φιλοσοφία, η σύγχρονη δυτική φιλοσοφία, και γενικώς η φιλοσοφία όλων των λαών, ο ανθρωπισμός της θρησκείας, η λογοτεχνία των λαών, η παιδαγωγική..., θα εύρισκαν το πιο γόνιμο πεδίο δημιουργικής διερεύνησης.
Ιδιοφυούς, ενδεχομένως, θα μπορούσα να πω. Εκατοντάδες ευγενικοί -και άκρως προικισμένοι-άνθρωποι ανά τον κόσμο θα μπορούσε να συμβάλουν σ'αυτό το τεράστιας σημασίας εγχείρημα. Οι πτυχιούχοι αυτών των σπουδών θα μπορούσε να τοποθετούνται σε θεσμοθετημένες θέσεις τοπικά ή παγκόσμια. (Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι οι θετικές επιστήμες και η τεχνολογία-όπου και από ελληνικής πλευράς έχουν να επιδειχθούν εξαιρετικά επιτεύγματα- θα παραμεληθούν. Απεναντίας θα συνυπάρξουν και στην αναζήτηση της ευφυίας μιας υπέρτερης ανθρωπιάς. Γιατί, και η έννοια του «καλού» στην όλη της αποτίμηση, είναι το περισσότερο ευφυές).
Αναφέρομε και μια πληροφορία ενδεικτική της σημασίας του μεγάλου και διανθρώπινου αυτού ζητήματος: στις αρχές Σεπτεμβρίου του 2005, η Κεντρική Τράπεζα της Νορβηγίας αποφάσισε να προσλάβει ένα φιλόσοφο, (τον Χένρικ Σύζε), για να προτείνει πώς μπορεί να επενδύονται καλύτερα τα έσοδα της Νορβηγίας από τον μαύρο χρυσό, όχι από τη σκοπιά της οικονομικής απόδοσης, αλλά από τη σκοπιά της ηθικής δεοντολογίας! Της αποτροπής δηλαδή του πειρασμού να τοποθετηθούν τα χρήματα σε προσοδοφόρες αλλά αμφιβόλου ηθικής επιχειρήσεις. (Εφ. Τα Νέα, Τρίτη, 4 Οκτωβρίου 2005).
Το εξόχως σημαντικό αυτό γεγονός, ενδεχομένως πέρασε απαρατήρητο και δεν σχολιάστηκε παρά από ελάχιστους ευφυείς και ηθικούς ανθρώπους. Ίσως κανένας αιώνας-σε όλη τη διάρκεια της παγκόσμιας ιστορίας-δεν επικάλυψε τα ζωτικής σημασίας και αυτά που έχουν μεγάλη σημασία με ό,τι έχει μικρή σημασία. Ή και με ό,τι καμία δεν έχει σημασία είτε ειπωθεί είτε γραφεί και δημοσιευτεί κάπου. Ενδεχομένως στο μέλλον κάποια πράγματα θα επανεκτιμηθούν. Όταν θα αναζητηθούν δίοδοι διαφυγής κάτω από δυσμενείς συνθήκες ζωής ή και από το βάρος μιας ασύγγνωστης χυδαιότητας. Και για να υπάρξει μέλλον, όπως ενδεχομένως και ο Immanuel Κant, όχι θα το είχε προβλέψει, αλλά θα το ήθελε να συμβεί και να υπάρξει.
Σπύρος Βρεττός
Συγγραφέας-Δ.φ.
