Γενικά γίνεται αποδεκτό το μεγάλο πρόγραμμα ανάπλασης της Αθήνας, που παρουσίασε και θέλει να υλοποιήσει ο δήμαρχος Αθηναίων Κώστας Μπακογιάννης, βρίσκονται σε σωστή κατεύθυνση , είναι αναγκαία αλλά διατυπώνονται πολλές επιφυλάξεις για την τελική μορφή, το είδος και τη χρήση αυτών των νέων κατασκευών, πεζοδρομήσεις.
Το σχέδιο που παρουσιάστηκε αφορά εκτεταμένες παρεμβάσεις σε δύο υποενότητες του κέντρου: στο εμπορικό τρίγωνο (και ευρύτερα, σε συγκεκριμένους μεμονωμένους άξονες) και την Πλάκα. Κατ' εξαγγελία του δημάρχου, Κώστα Μπακογιάννη, αφορά τη συμπλήρωση του «Μεγάλου Περιπάτου», ένα σχέδιο που υλοποιήθηκε εν μέρει πριν από τους Ολυμπιακούς Αγώνες .
Τα κύρια σημεία του είναι ο αποκλεισμός των οχημάτων των επισκεπτών από το εμπορικό τρίγωνο και την Πλάκα. Το κλείσιμο των οδών Αθηνάς, Ερμού, Μητροπόλεως, και Ηρώδου Αττικού για τα οχήματα (πλην κατοίκων και των υπολοίπων κατηγοριών). Το κλείσιμο των τριών από τις έξι λωρίδες της Πανεπιστημίου (με απόδοση δύο στους πεζούς και μιας στο ποδήλατο).
Η διαπλάτυνση των πεζοδρομίων στο Σύνταγμα και στην οδό Φιλελλήνων. Και η πλήρης πεζοδρόμηση της λεωφόρου Βασιλίσσης Ολγας. Με τις παρεμβάσεις ο δήμος υποστηρίζει ότι θα κλείσουν για τα περισσότερα οχήματα 6,3 χλμ. δρόμων, θα δημιουργηθούν 1,9 χλμ. νέων λεωφορειολωρίδων και θα αποδοθούν 50.000 τ.μ. δημόσιου χώρου. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι οι παρεμβάσεις θα ξεκινήσουν άμεσα (τον Ιούνιο, με την υποστήριξη του υπουργείου Προστασίας του Πολίτη) με προσωρινές παρεμβάσεις και αστυνόμευση, με σκοπό οι επιδράσεις τους να αξιολογηθούν, κάτι που δεν έχει γίνει σε τέτοια κλίμακα στη χώρα μας.
Η πρόταση του δήμου (για τις προσωρινές κυκλοφοριακές ρυθμίσεις), που εκπονήθηκε σε συνεργασία με τον τομέα Μεταφορών και Συγκοινωνιακής Υποδομής του τμήματος Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ παρουσιάστηκε στο δημοτικό συμβούλιο και κέρδισε την υποστήριξη των δύο μεγαλύτερων δημοτικών παρατάξεων της αντιπολίτευσης, παρά κάποιες επιμέρους διαφωνίες. Κοινωνικοί και επιστημονικοί φορείς, ωστόσο κινήθηκαν σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Φορείς του τουρισμού (όπως ο Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων) και του εμπορικού κόσμου (Εμπορικός Σύλλογος Αθηνών) τοποθετήθηκαν θετικά.
Με ενθουσιασμό υποδέχθηκαν το σχέδιο συλλογικότητες ποδηλατών, καθώς προβλέπει συγκεκριμένα μέτρα για την επέκταση της ασφαλούς χρήσης του ποδηλάτου. Θετικοί ήταν και ορισμένοι κοινωνικοί φορείς – για παράδειγμα η Ελληνική Εταιρεία, που επεσήμανε ωστόσο ότι πρέπει να επιδειχθεί ιδιαίτερη προσοχή ώστε ο δημόσιος χώρος που θα δημιουργηθεί να μην καταληφθεί από τραπεζοκαθίσματα και μεγάφωνα, επιδεινώνοντας τη ζωή των μόνιμων κατοίκων (η οργάνωση ζήτησε μέτρα για την προσέλκυση νέων κατοίκων στο κέντρο, θέμα στο οποίο καμία ελληνική πόλη δεν έχει κάτι να επιδείξει). Αντίθετα, πολλές ήταν οι αρνητικές τοποθετήσεις από ειδικούς επιστήμονες, κυρίως πολεοδόμους και αρχιτέκτονες.
Όπως επισημάνθηκε, το σχέδιο δεν έχει μια σαφή, μελετημένη δομή και μια κεντρική σύλληψη (όραμα), αλλά δείχνει μια συρραφή παλαιότερων προτάσεων. Στο ίδιο πλαίσιο ασκήθηκε κριτική στις κυκλοφοριακές παρεμβάσεις, ότι ενέχουν τον κίνδυνο να προκαλέσουν ζημιά στην (ήδη ευαίσθητη οικονομικά) εμπορική κοινότητα του κέντρου: ιδιαίτερη κριτική ασκήθηκε για τον αποκλεισμό της οδού Αθηνάς, που συγκεντρώνει πλήθος μικρών καταστημάτων και της Μητροπόλεως. Επισημάνθηκε πως ο δήμος ήδη εκπονεί Σχέδιο Βιώσιμης Αστικής Κινητικότητας (ΣΒΑΚ), το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε άλλες παρεμβάσεις από αυτές που θα εφαρμοστούν. Υπήρξαν αιτιάσεις ότι η οπτική του δήμου είναι μονόπλευρη, υπέρ της τουριστικής εικόνας της πόλης. Η συζήτηση συνεχίζεται.
Η «Κ» συμμετέχει από τις στήλες της στον δημόσιο διάλογο, ζητώντας τη γνώμη τριών επιφανών επιστημόνων.
Σε δύο άξονες τα επόμενα βήματα
Του ΘΑΝΑΣΗ ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΥ*
.........Θα μπορούσε κάποιος να κάνει σε πολλά σημεία κριτική ή σχόλια για βελτίωση. Για παράδειγμα, στην ΕΑΧΑ είχε μελετηθεί και υλοποιήθηκε η διαπλάτυνση των πεζοδρομίων του εμπορικού τριγώνου, όπως της Αθηνάς και της Μητροπόλεως. Η πλήρης πεζοδρόμησή τους διαπιστώθηκε ότι ήταν αδύνατη, πέραν κάποιων αναγκαίων διαμπερών κινήσεων. Και μόνο η τροφοδοσία με τις λοιπές εξυπηρετήσεις των υπερφορτισμένων εντατικών χρήσεων είναι ένα από τα πολλά προβλήματα, εάν θέλουμε αυτές να επιζήσουν. Βέβαια, μπορεί και να αντιληφθούμε κάποτε ότι η υπερβολική πυκνότητα χρήσεων/οικοδομικού όγκου/εργαζομένων/επισκεπτών έχει (κυρίως με αυθαίρετο τρόπο, π.χ. σε υπόγεια, ακαλύπτους, ύψη) ξεπεράσει κατά πολύ τα ανεκτά όρια και απαιτούνται περιορισμοί. Ακόμη, ας σκεφτούμε πώς λύνουμε το πρόβλημα της στάθμευσης των Ι.Χ. των κατοίκων, αφού θα πρέπει να αδειάσει ένα μέρος του οδικού χώρου για να προσφερθεί στον πεζό και στο ποδήλατο.
Ευτυχώς όλα αυτά έχουν λυθεί σε οργανωμένες πόλεις του εξωτερικού, όπως και το «πείραμα» δοκιμαστικής εφαρμογής χωρίς δαπάνες και χωρίς μόνιμα έργα. Ένα από τα πρώτα παραδείγματα ήταν στα μέσα της δεκαετίας του '50 η δοκιμαστική πεζοδρόμηση για ένα χρόνο του κεντρικού εμπορικού δρόμου της Κοπεγχάγης και η μονιμοποίηση στη συνέχεια με κατάλληλο εξοπλισμό και επίπλωση.
Αντί περαιτέρω κριτικής, που θα αποθαρρύνει μια καλοπροαίρετη προσπάθεια, θα προτιμούσα να διατυπώσω κάποιες σκέψεις ως προς τα επόμενα βήματα. Είναι, λοιπόν, ανάγκη η κάθε πρόταση να ενταχθεί με αποδεδειγμένη συμβατότητα σε ένα πλέγμα δύο αξόνων θεώρησης:
1ος άξονας: Χρονικός προγραμματισμός των τριών φάσεων θεώρησης, δηλαδή βραχυχρόνιος, μεσοπρόθεσμος και μακροχρόνιος.
2ος άξονας: Χωρικός (γεωγραφικός) σχεδιασμός των απαραίτητων κλιμάκων. Και εδώ νοούνται όχι μόνον οι κλίμακες της γειτονιάς, της συνοικίας και του δήμου, αλλά και οι κλίμακες του λεκανοπεδίου, της Αττικής κ.ο.κ. Υπάρχουν, λ.χ., μεσομακροπρόθεσμες δράσεις σε επίπεδο λεκανοπεδίου. αλλά και Αττικής. που θα μπορούσαν να συνδεθούν με το πρόγραμμα του «Μεγάλου Περιπάτου»; Αν π.χ. δεν βελτιωθούν και επαυξηθούν οι κόμβοι και οι διάδρομοι των μέσων μαζικής μεταφοράς (μετρό γραμμή 4, επεκτάσεις τραμ, νέες γραμμές λεωφορείων και λεωφορειολωρίδων) ένα μέρος του «Μεγάλου Περιπάτου» μπορεί να εμφανίσει αναπηρίες.
Παράλληλα, απαιτείται να εμβαθύνει ο δήμος και στις λοιπές συνοικίες, μερικές από τις οποίες έχουν μεγαλύτερες ανάγκες από αυτές του κέντρου. Επιπλέον, είναι απαραίτητη η διαδημοτική συνεργασία για τα κοινά προβλήματα.
Για όλα τα παραπάνω υπάρχουν διάφορα επίπεδα χωρικού σχεδιασμού –αν και πολλά θέλουν αναθεωρήσεις– όπως τα γενικά πολεοδομικά σχέδια, καθώς και άλλες διατάξεις της πολιτείας, όπως ο οικοδομικός κανονισμός με δοκιμασμένα αλλά και πιο καινοτόμα εργαλεία (λ.χ. μεταφορά συντελεστή, αστικός αναδασμός). Υπάρχουν άξιοι μελετητές που πρέπει να ξανα-επιστρατευτούν μαζί με τους νεότερους, σε διαδικασίες ήδη δοκιμασμένες (εκδηλώσεις ενδιαφέροντος από κατάλληλα γραφεία, αρχιτεκτονικοί και πολεοδομικοί διαγωνισμοί) και έτσι η συλλογική προσπάθεια θα αποδώσει και άλλους καρπούς.
Καλή επιτυχία λοιπόν στη φάση που προωθείται, αλλά ας προετοιμαστούμε και για τις επόμενες.
* O κ. Θανάσης Αραβαντινός είναι ομότιμος καθηγητής Πολεοδομίας του ΕΜΠ.
Οι πεζοδρομήσεις δεν αρκούν
του ΘΑΝΟΥ ΠΑΓΩΝΗ*
Δεν διαφωνώ με τις κυκλοφοριακές ρυθμίσεις που προτείνονται στο σχέδιο του Δήμου Αθηναίων. Επίσης δεν έχω λόγο να αμφισβητώ ότι θα συμβάλουν στη μείωση του χρόνου διέλευσης των λεωφορείων και δεν θα επιβαρύνουν σημαντικά τη διερχόμενη από το κέντρο κυκλοφορία των οχημάτων. Αυτό που αμφισβητώ είναι ότι αποτελούν νέα πολεοδομική σύλληψη, και ακόμη περισσότερο ολοκληρωμένη αστική παρέμβαση.
Το όραμα του πεζοδρομημένου κέντρου δεν αποτελεί κάτι καινούργιο. Από την πεζοδρόμηση της Βουκουρεστίου έως τις αναπλάσεις της Ολυμπιάδας και τη σχετικά πρόσφατη εμπειρία του Rethink Athens, παρά τη διαφορετικότητα των προσεγγίσεων, οι πεζοδρομήσεις αναδεικνύονται σε διαχρονική πολιτική παρέμβασης με σχετικά χαμηλό κόστος και μεγάλη συμβολική αξία, προνομιακό πεδίο συνεργασίας αλλά και ανταγωνισμού μεταξύ Δήμου Αθηναίων και κεντρικής διοίκησης. Σε αυτό το μακρύ διάστημα διατυπώθηκαν πολλές οραματικές προτάσεις που σε μεγάλο βαθμό υλοποιήθηκαν και οπωσδήποτε συζητήθηκαν εκτεταμένα.
Πρόκειται για τις πεζοδρομήσεις της Πλάκας, του Ψυρρή και του Εμπορικού Τριγώνου, τον περίπατο της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων και την πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου που κοσμούσε το εξώφυλλο του Ρυθμιστικού Σχεδίου του 1983. Η σύνθεση των εναπομεινασών εφικτών πεζοδρομήσεων στο Ιστορικό Τρίγωνο σε ενιαίο κυκλοφοριακό σχεδιασμό δεν συνιστά άρα ρηξικέλευθη πρόταση. Το ερώτημα είναι, χρειάζεται πραγματικά; Και με βάση ποια κριτήρια οι επιλεγμένες παρεμβάσεις συνιστούν «ενιαίο περίπατο». Ενδεικτικά, ως προς τη χάραξη προβληματίζει η πεζοδρόμηση της σημαντικής κυκλοφοριακά σύνδεσης της Ηρώδου Αττικού ως προς τη σκοπιμότητα της δημόσιας παρέμβασης σε προνομιακή περιοχή κατοικίας, ενώ σε άλλες γειτονιές της πόλης κυριαρχεί η αίσθηση της εγκατάλειψης. Χαιρετίζουμε την πρωτοβουλία του δημάρχου Αθηναίων για μια μητροπολιτικής εμβέλειας παρέμβαση αλλά και θέτουμε υπόψη του τα εξής:
Πρώτον, η κυκλοφοριακή ρύθμιση δεν αρκεί. Η κρίση του κέντρου που βιώσαμε μετά την Ολυμπιάδα με τα άδεια κελύφη έδειξε πως οι πεζοδρομήσεις δεν υποστήριξαν τη συγκράτηση και ενίσχυση της μόνιμης κατοικίας στο Ιστορικό Τρίγωνο. Μια ολοκληρωμένη σύλληψη ανάπλασης με σημερινούς όρους θα έπρεπε να συμπεριλαμβάνει και άλλες διαστάσεις και αναφέρω ενδεικτικά τη συνεχιζόμενη δημογραφική και οικονομική συρρίκνωση του κέντρου και την ανάγκη προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή.
Δεύτερον, μετά τόση δημόσια συζήτηση, το επιχείρημα ότι οι πεζοδρομήσεις συνδέονται αυτόματα με τη βελτίωση της ποιότητας ζωής «όλων των Αθηναίων» δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται πλέον τόσο απροβλημάτιστα. Οφείλουμε τουλάχιστον να αναγνωρίζουμε ότι μεταξύ των χρηστών του κέντρου υπάρχουν ομάδες με διαφορετικές ανάγκες και προτιμήσεις.
Ευχόμαστε στο στάδιο της περαιτέρω επεξεργασίας του το σχέδιο να συγκεντρώσει την απαιτούμενες συνέργειες κοινωνικών δυνάμεων και επιστημονικών συμβολών προκειμένου να πετύχει τον φιλόδοξο στόχο του και τις προσδοκώμενες ωφέλειες.
* Ο κ. Θάνος Παγώνης είναι επίκουρος καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ.
Απουσιάζει η αρχιτεκτονική
του ΓΙΑΝΝΗ ΑΙΣΩΠΟΥ*
Κύριες δεσμεύσεις του δημάρχου Αθηναίων για τη βελτίωση της ζωής στην Αθήνα και την αλλαγή της φθαρμένης εικόνας της υπήρξαν ο επανασχεδιασμός της πλατείας Ομονοίας και η υλοποίηση του «Μεγάλου Περίπατου».
Ως ένα από τα δύο κέντρα της Αθήνας, η Ομόνοια φέρει μεγάλο συμβολικό φορτίο. Το πρώτο βραβείο του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού του 1998 δεν παρήγαγε έναν ποιοτικό δημόσιο χώρο. Για τον επανασχεδιασμό της η δημοτική αρχή υλοποίησε ένα νέο, δικό της σχέδιο αγνοώντας τις θεσμικές διαδικασίες που προβλέπουν την υποχρεωτική διενέργεια αρχιτεκτονικού διαγωνισμού. Όμως, αν το νομοθετικό πλαίσιο των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών δεν μπορεί να εγγυηθεί βέλτιστα αποτελέσματα και εύλογο χρόνο υλοποίησης του επιλεχθέντος βραβείου, αυτό δεν δικαιολογεί την παράκαμψή του αλλά την ανάγκη βελτίωσής του. Η νέα Ομόνοια νοσταλγικά επαναχρησιμοποιεί το κυκλικό σχήμα και το σιντριβάνι του εμβληματικού σχεδίου του 1960 και στοχεύει στη φαντασμαγορία των χρωμάτων και των πιδάκων, όμως δεν υπάρχει βάθος, δεν προκαλεί ποιητικά συναισθήματα, η αρχιτεκτονική απουσιάζει.
Ο «Μεγάλος Περίπατος» ενσωματώνει την Ομόνοια και αποτελεί εν δυνάμει έργο μεγάλης πνοής και μεγάλων αρχιτεκτονικών, πολεοδομικών και κυκλοφοριακών παρεμβάσεων. Η ανάπτυξη της βιώσιμης κινητικότητας, με την αποθάρρυνση του αυτοκινήτου, την ενθάρρυνση των μέσων συλλογικής μετακίνησης και του ποδηλάτου και την αύξηση των δημόσιων χώρων θα παραγάγει νέους δημόσιους χώρους και εναλλακτικούς αστικούς προορισμούς. Οι προσωρινές πεζοδρομήσεις, που θα οριοθετούνται με κώνους, χρωματισμούς δαπέδων και ζαρντινιέρες, προσφέρουν αναστρεψιμότητα και χρόνο δοκιμών και βελτιώσεων. Όμως οι εικόνες τμημάτων του έργου που προβάλλονται στα μέσα ενημέρωσης είναι απογοητευτικές – και εδώ, δεν υπάρχει αρχιτεκτονική, μόνο συνύπαρξη αντικειμένων.
Το έργο μοιάζει να αντιμετωπίζεται ως σύνολο κυκλοφοριακών αλλαγών υποβαθμίζοντας ή μη διατυπώνοντας τις πολιτικές και αρχιτεκτονικές του διαστάσεις. Ποια Αθήνα οραματιζόμαστε; Επιθυμούμε τη μέγιστη τουριστικοποίηση του κέντρου, την κυριαρχία της κατανάλωσης, της αναψυχής και των καταλυμάτων; Θα προστατέψουμε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τμημάτων της πόλης; Ποια θα είναι η υλική και η μορφική έκφραση των νέων δημόσιων χώρων που θα δημιουργηθούν σε άμεση γειτνίαση με μνημεία, η αρχιτεκτονική τους;
Τίθεται εκ νέου το ζήτημα των θεσμικών διαδικασιών. Η αρχιτεκτονική δεν αποτελεί στοιχείο «πρόσθετο» σε ένα έργο, ενυπάρχει στη σύλληψή του και το καθορίζει καταλυτικά. Είναι αναγκαία λοιπόν η αποσαφήνιση της στόχευσης –ενός συνολικού συνεκτικού σχεδίου με αρχές– που θα ακολουθηθεί από την αναζήτηση, μέσα από διαφανείς και ταχείες διαδικασίες, των βέλτιστων αρχιτεκτονικών προτάσεων. Αυτές θα πρέπει να είναι πρωτότυπες, να κατανοούν και να αναδεικνύουν το «αθηναϊκό» αλλά και να παρουσιάζουν αδιαμφισβήτητη αξία στο διεθνές πλαίσιο. Πάνω από όλα όμως, πρέπει να ενεργοποιούν τα ποιητικά συναισθήματα, αντιλαμβανόμενες ότι δεν μπορεί να υπάρχει η πόλη χωρίς την αρχιτεκτονική.
* Ο κ. Γιάννης Α. Αίσωπος είναι καθηγητής Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχεδιασμού στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών.