Η εμπειρία του επισκέπτη στο χώρο είναι μοναδική. Μέσα σε μια αυτονομημένη φυσική νησίδα του αττικού τοπίου, ενώ μαίνεται ολόγυρά του η οχλαλοή της μεγάλης πόλης, ένα αρχιτεκτονικό οικοδόμημα, του διεθνούς φήμης, πολυβραβευμένου Ιταλού αρχιτέκτονα Renzo Piano, έρχεται να επιβάλει τον καλλιτεχνικό βηματισμό του στην τυπικά άναρχη αστική αρχιτεκτονική, δημιουργώντας μια σύνθεση εναρμονίσεων μεταξύ των δυνατοτήτων, της ενέργειας του φυσικού περιβάλλοντος και της καλλιτεχνικής ανασύστασής του. Ό, τι περισσότερο αποτιμά ο αρχιτέκτονας είναι η δύναμη του αττικού φωτός κι αυτό προσπαθεί να διασώσει, πραγματικά και συμβολικά με τις αρχιτεκτονικές του συλλήψεις. Ανεμπόδιστο, μέσ'από κρύσταλλα ανοιχτά στην απέραντη θέα, στο περίκλειστο σε στρεμματικές εκτάσεις ατημέλητα φροντισμένο πάρκο-σαν εξοχή μεσογειακών ειδυλλίων το προσλαμβάνει το βλέμμα-, που διακόπτεται φυσικά από υδάτινες κατασκευές-λίμνες, ενσωματωμένα όλα σε καθαρές γραμμές, μίμηση των απέραντων οριζόντων.
Η πρώτη λοιπόν εμπειρία πολιτισμού είναι το ίδιο το αρχιτεκτόνημα, μοναδικός εμπλουτισμός της σύγχρονης αθηναϊκής πρωτεύουσας με μια πρωτοποριακή πρόταση αρχιτεκτονικής έκφρασης του μεσογειακού ταμπεραμέντου. Εκεί, σε αλληλοδιάδοχες αίθουσες του επιβλητικού κτιρίου, θα ξαναβρεθούν, μέσ'από την εκφραστική τους γλώσσα, οι δύο φίλοι εν ζωή μεγάλοι καλλιτέχνες της νεοελληνικής ιστορίας της τέχνης, ο Γιάννης Μόραλης και ο Χρήστος Καπράλος. Η σύζευξη ζωγραφικής και αρχιτεκτονικής στους πίνακες του Μόραλη, η εξπρεσιονιστική κίνηση των γλυπτών του Καπράλου φαίνεται ως να συνομιλούν με τη διανοητικότητα του αρχιτέκτονα του κτιρίου, στην προσπάθειά του να προσδώσει στον όγκο από μπετόν την ψευδαίσθηση της πλαστικότητας, την αίσθηση του μετεωρισμού σε μια πορεία μεταφυσικής μεταρσίωσης (βλ. και Α. Δρακόπουλος, Γιάννης Μόραλης, Χρήστος Καπράλος, Μια φιλία ζωής και τέχνης, Κέντρο Πολιτισμού-Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, σ.4).
Από τη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας οι δύο καλλιτέχνες, στο Παρίσι, και μετά πάλι στην Αθήνα, και στα εργαστήριά τους στην Αίγινα, όπου και θα μορφοποιήσουν την προσωπική τους έκφραση. Αντλώντας από τις εναποταμιευμένες εμπειρίες του ευρωπαϊκού μοντερνισμού θα συναιρέσουν την πρωτοποριακή γλώσσα με υλικές μετουσιώσεις στιγμών της ελληνικής αρχαιότητας: Ο Μόραλης τα γεωμετρικά επιτύμβια, με πρωταγωνίστριες νεαρές, εξαϋλωμένες γυναίκες, εμπνευσμένα από τις αττικές επιτύμβιες στήλες, κι από κει στην καθαρά γεωμετρική εκφραστική του γλώσσα, τη γλώσσα της συμπόρευσης έρωτα και θανάτου: «Και τα δύο έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή μου... Τον θάνατο τον αισθάνομαι έκτοτε πολύ κοντά. Ίσως γι'αυτό αγαπώ τη ζωή, τον έρωτα. Τα καλύτερα έργα μου βγήκαν από τη στέρηση. Με τη ζωγραφική προσπαθώ να μαγέψω, να κρατήσω τα πράγματα που κινδυνεύω να χάσω ή που έχασα...» Ο Καπράλος με τα χάλκινα γλυπτά, κατασκευασμένα από μια καινούρια τεχνική, φύλλων κεριού δουλεμένων στη φωτιά.
Φως, χρώμα και σκίαση είναι τα υλικά-ιδέες με τα οποία δουλεύει ο ζωγράφος, αλληλεπενεργώντας με την αρχιτεκτονική, σ'ένα συνεχές δούναι και λαβείν μαζί της. «Το Ιόνιο με διαπότισε», θα εξομολογηθεί. Εμείς είμαστε του Ιονίου. Εκεί έχει άλλο φως, πιο γλυκό, πιο μαλακό. Όταν πρωτοήρθα στην Αθήνα, μ'ενοχλούσε το πικρό πράσινο των πεύκων. Αντίθετα, αυτό που με μάγευε και με συμφιλίωσε τελικά με την Αττική, ήταν το χρώμα της ελιάς. Για σκέψου ότι η ελιά έχει όλα τα χρώματα της ζωγραφικής του Γκρέκο...»
Ζει και δρα υποδόρια μέσα στην τέχνη και των δύο, ο ελληνικός πολιτισμός στις πολλαπλές του εκφράσεις, η ανθρωποκεντρική του εστίαση και η ιδιαίτερη αίσθηση ενανθρωπισμένου πόνου, που απορρέει από την κυτταρική ουσία του κλασικού και του λαϊκού πολιτισμού. «Ο τρόπος για να πλησιάσουμε τους αρχαίους», θα γράψει ο Χρήστος Καπράλος, «δεν είναι να κάνουμε συνθέσεις που να μοιάζουν με τις δικές τους. Είναι η αγάπη στον άνθρωπο, όπως την είχαν κι αυτοί». Έτσι, στα κλασικά θέματα της αρχαιότητας και στις συνθέσεις του -Νίκες, Αρχαίοι οπλίτες, Κένταυρος και Λαπιθίδα, Πληγωμένο άλογο, Παρωδία από το Αέτωμα της Ολυμπίας- μεταποιούνται πλαστικά με τρόπο που να καταλύουν τα πραγματικά περιγράμματα των μορφών και να εντατικοποιούν με την αφαίρεση το συναίσθημα, που αναδύεται από την πλαστική μεταμόρφωση του ανθρώπινου σώματος, διατηρώντας όμως και στις πιο αφηρημένες εκδοχές υπερεαλιστικών μοτίβων, «τα αιώνια στοιχεία», που του προσφέρει ο τόπος του.
Σειρά γλυπτών του αναπαριστούν σε διάφορες θεματικές μεταπλάσεις τη μορφή της μάνας-της δικής του μάνας, όπως στη διάρκεια του πολέμου την έζησε και την πόνεσε στη φτώχεια και στην αγωνία της και την κατέστησε αρχέτυπο του εξπρεσιονιστικού του συναισθήματος. Οι μορφές του (Μάνα, Μάνα-Κόρη Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, Μάνα και παιδί) είναι συνυφασμένες με τις προεκτάσεις των δημοτικών τραγουδιών και την αυθεντικότητα του αγροτικού νατουραλισμού, τον οποίο και ο ίδιος βαθύτατα βίωσε στις διάφορες φάσεις της ζωής του. Και καταφάσκει στη στέρηση, στον πόνο, στη φτώχεια ως εμπειρία και βίωμα τέχνης μοναδικής αισθαντικότητας: «Αν μου είχαν έρθει όλα ρόδινα, θα έκανα πράγματα δίχως νόημα, κούφια... Η άγνοια της ζωής θα με είχε στερήσει από ό,τι υπάρχει σήμερα σαν ουσία μέσα στο έργο μου...Φαντάσου να μην είχα ζήσει αυτά που έζησα και να προσπαθώ, μισόν αιώνα τώρα, να κάνω ανθρώπους βασανισμένους».
Εδώ λοιπόν ο επισκέπτης ζει την υπέρβαση: του άχθους, της καθημερινής αγωνίας, της επίθεσης του άσχημου και του κακού, της βιαιότητας του βραχέος χρόνου, της μικρόχαρης στιγμής. Ο κόσμος της τέχνης κατασκευάζεται με ύλη και συναίσθημα, με πνεύμα και φως και επαναμαγεύει τα φθαρτά υλικά, με τα οποία πορεύεται ο άνθρωπος έξω από την αφθαρσία της τέχνης, στην καθημερινή βάσανο της ζωής του. Κι εδώ στοχάζεται το μέτρο και τις ιεραρχίες: των αποφάσεων, των επιλογών, των ρεαλισμών της. Μπορεί οι Κυριακές των ανθρώπων να έχουν γεύση από το θαύμα του ανθρώπου! Τις αξίζουμε!
Σημείωση: Γιάννης Μόραλης και Χρήστος Καπράλος στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι 18 Δεκεμβρίου (καθημερινά από τις 9 π.μ. έως τις 10 μ.μ.), με ελεύθερη είσοδο.