Την λέξη πολιτισμός επανέφερε στην χρήση με νέα σημασία, αυτήν που έχουμε σήμερα, ο Αδαμάντιος Κοραής (το 1829) για να αποδώσει στα Ελληνικά το γαλλικό civilisation. Και οι αρχαίοι πώς ονόμαζαν ό,τι εμείς χαρακτηρίζουμε ως «πολιτισμό»; Χρησιμοποιούσαν την λέξη παιδεία, όπως έχει δείξει ο μεγάλος Γερμανός φιλόλογος Werner Jaeger στο ομότιτλο τρίτομο έργο του Paideia (1959), το οποίο στην αγγλική του έκδοση είχε ως υπότιτλο «Τα ιδεώδη τού Ελληνικού πολιτισμού» («Paideia: The Ideals of Greek Culture»).
Ισχυρίζομαι ότι για τους (αρχαίους) Ελληνες ίσχυε η εξίσωση «Πολιτισμός = Παιδεία».
Κάθε πνευματική και υλική δραστηριότητα που προάγει τον άνθρωπο, φιλοσοφία, θρησκεία, ηθική, γλώσσα («γραμματική»), μαθηματικά, ιατρική (βιολογία), γυμναστική, αθλητισμός, επιστήμες, ποίηση, μουσική, εικαστικά, θέατρο, ιστορία, γράμματα (γενικότερα), εκπαίδευση, βιβλίο και βιβλιοθήκες, αρχιτεκτονική, αλλά και άσκηση πολιτικής, διοίκησης, διακυβέρνησης, νομοθεσίας, τα πάντα ήταν για τους προγόνους μας θέματα παιδείας. Αυτή ακριβώς η ολιστική αντίληψη τού ανθρώπου ως πνευματικής και υλικής οντότητας που υπάρχει και προάγεται μέσω τής παιδείας υπήρξε η ελληνική αντίληψη, τα ελληνικά «ιδεώδη» τού πολιτισμού, αντίληψη ουσιαστική, βαθιά, αποκαλυπτική, και σήμερα διδακτική για μάς.
Πόλις – πολίτης – πολιτισμός
Η έννοια τού πολιτισμού συνδέεται άμεσα με τον συνειδητοποιημένο πολίτη. Ο πολίτης με την ελληνορρωμαϊκή έννοια τής πόλεως είναι αυτός που αναλαμβάνει ευθύνες και αναπτύσσει πρωτοβουλίες για την καλλιέργεια, πνευματική και υλική των πολιτών. Ο πολίτης ασκεί πολιτική καλλιέργειας, μόρφωσης που οδηγεί τελικά στον πολιτισμό.
Ο Ρωμαίος civis, ο πολίτης, θα αναπτύξει μια δραστηριότητα γύρω από αυτόν που θα ονομασθεί civilis, ό,τι χαρακτηρίζει τον πολίτη. Αυτό θα περάσει από τα γαλλ. civile και civiliser για να δώσει αργότερα (από το 1721) στον γαλλικό κόσμο την έννοια τού civilisation, απ' όπου η λέξη και σε άλλες γλώσσες (πρβλ. αγγλ. civilization από το 1772). Τον γαλλικό όρο θα αποδώσει ο Κοραής στα Ελληνικά με αναβίωση τής αρχαίας λέξης πολιτισμός.
Γραφή και πολιτισμός
Προϋπόθεση για την ανάπτυξη τού πολιτισμού υπήρξε η γραφή. Λαοί που δεν ανέπτυξαν γραφή για να αποτυπώσουν και να εκφράσουν τον όποιο πολιτισμό τους έχασαν μαζί και την επιβίωση τού πολιτισμού τους. Αντιθέτως λαοί όπως οι Ελληνες, που πρώιμα ανέπτυξαν γραφή και πολύ νωρίς δημιούργησαν αλφάβητο εύκολο και λειτουργικό, προσιτό σε όλους, αποτύπωσαν, διέσωσαν και διέδωσαν τον πολιτισμό τους μέσα από τα κείμενα που γράφτηκαν Ελληνικά. Εχω επιμείνει στο βιβλίο μου για «Το ελληνικό αλφάβητο» (2018) ότι ο ελληνικός πολιτισμός είναι ένας «πολιτισμός τού γραπτού λόγου». Το ίδιο ισχύει και για άλλους μεγάλους πολιτισμούς που ευτύχησαν να αναπτύξουν γραφή και να αποτυπώσουν τον πολιτισμό τους σε κείμενα.
Πολιτισμός και καλλιέργεια
Με την μετάβαση στην Βιομηχανική Κοινωνία και την τεχνολογία που αναπτύχθηκε έκτοτε και περί αυτήν προέκυψε η ανάγκη να γίνει διάκριση μεταξύ τεχνικού ή υλικού και πνευματικού πολιτισμού, μεταξύ πολιτισμού, που περιορίστηκε να δηλώνει τον τεχνικό/υλικό πολιτισμό, και καλλιέργειας (κουλτούρας), που δήλωσε τον πνευματικό πολιτισμό. Οι όροι αυτοί απέδωσαν αντιστοίχως το civilisation και το culture. Ωστόσο, ο πολιτισμός μιας χώρας περιλαμβάνει και τα δύο, πράγμα που σημαίνει ότι χρειάζεται ένας ενιαίος γενικός όρος που δεν μπορεί να είναι άλλος από την λέξη πολιτισμός, η οποία μπορεί να εξειδικεύεται με τα κατάλληλα επίθετα.
Ο πολιτισμός ως κοσμοθεωρία
Τελικά, ο πολιτισμός ενός λαού είναι η θεώρηση τού κόσμου από τον λαό αυτόν, είναι η κοσμοθεωρία του, όχι θεωρητικά εκφρασμένη, αλλά βιωμένη μέσα από την ζωή και την παράδοσή του. Είναι το πώς βλέπει και πώς αξιολογεί τον κόσμο, την θέση του και την ζωή του μέσα σ' αυτόν, τί θεωρεί σημαντικό και τί όχι∙ τί αξίζει να επιδιώκει και τί να αποφεύγει∙ τα ιδανικά και τα ιδεώδη του, σε εθνικό και ατομικό επίπεδο και σε σύγκριση με εκείνα άλλων λαών. Ο πολιτισμός, εν τέλει, είναι το σύστημα αξιών κάθε λαού το οποίο δημιουργεί ως σύνολο και κατευθύνει την σκέψη, την ζωή και τις πράξεις του.
Αυτό το βιωμένο σύστημα διαχέεται σε όλες τις μορφές έκφρασης και δράσης κάθε λαού: στην νοοτροπία, στον ψυχισμό, στην σκέψη, στην γλώσσα του, στην θρησκευτική πίστη του, στην τέχνη, στην επιστήμη, στα γράμματα, στην μουσική, στο τραγούδι, στο θέατρο, κατ' εξοχήν στην Εκπαίδευση∙ παντού. Γιατί ο πολιτισμός θεμελιώνει και λειτουργεί ως ταυτότητα κάθε λαού. Η σύγκλιση συγκεκριμένων πολιτισμών οφείλεται σε κοινά στοιχεία επί των οποίων εδράζεται ο πολιτισμός τους. Ετσι ο «ευρωπαϊκός πολιτισμός» εδράζεται από κοινού στον ορθό λόγο τού αρχαιοελληνικού στοχασμού, στην διοίκηση και την νομοθεσία των Ρωμαίων και στην χριστιανική θρησκεία, ενώ διαφοροποιείται και εξειδικεύεται κατά λαόν σύμφωνα με την ξεχωριστή ιστορική πορεία του, τις παραδόσεις, την γλώσσα και την κοινωνική του διαστρωμάτωση.
Επίλογος
Οσο πιο μικρή είναι μια χώρα τόσο πιο σημαντικό ρόλο στην ύπαρξη, στην πρόοδο και στην επιβίωσή της παίζει ο πολιτισμός της. Κι επειδή όλα περνούν μέσα από την μόρφωση που παρέχει η Εκπαίδευση κι επειδή «πολιτισμός = παιδεία», μια «ζώνη πολιτισμού» σε όλα τα χρόνια τής σχολικής εκπαίδευσης, όπως έχουμε προτείνει, θα εξοικείωνε εξ απαλών ονύχων τους αυριανούς Ελληνες πολίτες με τον πολιτισμό μας. Θα πολλαπλασίαζε στην χώρα μας τους αναγνώστες βιβλίων, τους θεατές εκθέσεων, θεάτρου, κινηματογράφου, τους ακροατές συναυλιών και ποικίλων μουσικών εκδηλώσεων. Τους καλλιεργημένους πολίτες.
Ακόμη και στις δύσκολες μέρες τής πανδημίας θα έπρεπε η Πολιτεία να επιτρέπει κατ' εξαίρεσιν για τον πολιτισμό στις γνήσιες εκφάνσεις του, την (υπό αυστηρούς όρους υγιεινής) λειτουργία των βιβλιοπωλείων, των παραστάσεων τού θεάτρου, των προβολών τού κινηματογράφου, των μουσικών εκδηλώσεων (συναυλιών, μουσικών παραστάσεων) ως λιμένες πνευματικής καταφυγής και ψυχικής ανάκαμψης των σκληρά δοκιμαζομένων από την πανδημία πολιτών.