Και ανατρέχουμε στο παρελθόν ανασκάπτοντας εμπειρίες και στρατηγικές, που θα διαφωτίσουν όχι μόνον την παρούσα οικονομική-πολιτική συγκυρία αλλά και τις ιστορικές ανακυκλώσεις φαινομένων της ανθρώπινης πολιτικοοικονομικής παρουσίας-και παθολογίας.
Προσφιλές πεδίο έρευνας έχει καταστεί η μελέτη των λαϊκών συμπεριφορών σε συγκεκριμένες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, όπου αποκαλύπτονται οι ρίζες του σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος, μέσα σε δομές και νοοτροπίες που έχουν τις ρίζες τους στο φεουδαλικό Μεσαίωνα της Ευρώπης. Έτσι αναθεωρούνται οι αδρανείς εικόνες ενός σκοτεινού, ακίνητου όσο και πληκτικού μεσαιωνικού τοπίου και ζωντανεύουν τοπία άσκησης μιας κοινής ιστορικής ανθρωπολογίας.
Σ'αυτή την κατηγορία ανήκει το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Γάλλου ιστορικού των Annales, Ζακ Λε Γκοφ, με τον ευκρινή τίτλο : Το πουγκί και η ζωή (μετάφραση, Νικόλ. Γκοτσίνας, εκδ. Κέδρος, Αθήνα) . (Σημειώνουμε ότι ο Ζακ Λε Γκοφ, μαζί με τους συναδέλφους του Robert Mandrou και Georges Duby, θα στρέψουν την έρευνα πέρα από την απόλυτη «μαθηματικοποίηση» της ποσοτικής ιστορίας, σε μια νέα, «εικονική» αναπαράσταση της ιστορίας των συνειδήσεων).
Θα γράψει γι'αυτό το βιβλίο του ο Ζακ Λε Γκοφ: «Σε σχέση με τον αφηρημένο Μεσαίωνα, με τον ανούσιο Μεσαίωνα που παρουσίαζαν εκείνη την εποχή, είχα πραγματικά την επιθυμία να προτείνω ένα Μεσαίωνα με σάρκα και οστά αλλά και με πνεύμα. Και επιπλέον ένα Μεσαίωνα, ει δυνατόν, που δεν θα ήταν ανιαρός: ο Μεσαίωνας που μας πρότειναν ήταν θανάσιμα ανιαρός. Η ιστορία είναι κάτι που παθιάζει και οφείλουμε να παθιάσουμε τους ανθρώπους με την ιστορία, καταδείχνοντάς τους ότι δεν πρόκειται καθόλου για μια πληκτική αφήγηση...».
Το έργο του «Το πουγκί και η ζωή» εντάσσεται στο πλαίσιο προβληματισμού του βασικού έργου του «Ο πολιτισμός του Δυτικού Μεσαίωνα». Στη βάση αυτού του προβληματισμού, σκοπός του συγγραφέα είναι αφενός να κατανοήσουμε «Το μεσαιωνικό πολιτισμικό φαινόμενο και αφετέρου να ερμηνεύσουμε, με βάση τα νέα οικονομικά δεδομένα των μεταβατικών αιώνων της φεουδαρχίας, την ανάδυση, τις λειτουργίες και την πραγματικότητα, τη «βιογραφική» εν ολίγοις διαδρομή, της αστικής τάξης. «Η γέννηση του Καθαρτηρίου», λοιπόν, δεν είναι παρά η προσπάθεια του ιστορικού να τεκμηριώσει τη μετατροπή του «καθαρτηρίου πυρός» σε «Καθαρτήριο»-έναν τόπο που εξιλεώνει και αποκαθαίρει τον αμαρτωλό, αν δεν βαρύνεται με θανάσιμα αμαρτήματα, ώστε να κερδίσει τον Παράδεισο.
Ποιος, όμως, είναι ο αμαρτωλός του Μεσαίωνα και ποιες πηγές θα αξιοποιήσει ο ιστορικός για να ιχνηλατήσει τη βιωμένη θρησκευτική εμπειρία του μεσαιωνικού λαϊκού ανθρώπου και του μεταφυσικού του φόβου απέναντι στο «Θεό»- όπως «κηδεμονεύεται» από την εξουσία της Εκκλησίας;
Από τα επαγγέλματα που ο Ύστερος Μεσαίωνας είχε καταγγείλει ως αμαρτωλά- απαγορευμένα στους κληρικούς, συχνά και στους λαϊκούς- ήταν: Πανδοχείς, χασάπηδες, ζογκλέρ, θεατρίνοι, μάγοι, αλχημιστές, γιατροί, χειρουργοί, στρατιώτες, πόρνες, προαγωγοί, συμβολαιογράφοι, έμποροι, αλλά και : βυρσοδέψες, υφαντές, σαμαράδες, βαφείς, ζαχαροπλάστες, τσαγκάρηδες, κουρείς, κηπουροί, ζωγράφοι, ψαράδες, δικαστικοί, αξιωματούχοι, αγροφύλακες, τελώνες, αργυραμοιβοί, ραφτάδες, μυλωνάδες, αρωματοποιοί, έμποροι εντοσθίων.
Πρωταγωνιστής ανάμεσά τους- σε οριακή κατάσταση αμαρτίας- είναι ο τοκογλύφος, ακραία μορφή εμπόρου, ο οποίος, ωστόσο, αφού δεν έχει να διαθέσει στην αγορά κανένα προϊόν, τότε τι ακριβώς εμπορεύεται; «Οι τοκογλύφοι είναι κλέφτες, γιατί πωλούν το χρόνο που δεν τους ανήκει, η πώληση όμως ενός ξένου αγαθού, ενάντια στη θέληση του κατόχου του, είναι κλοπή».(Tabula exemplorum). Ο χρόνος, όμως, δεν είναι το οποιοδήποτε υλικό προϊόν. Πρόκειται για ένα πεδίο που ανήκει στο Θεό μονοπωλιακά και που η δραστηριότητα του τοκογλύφου βλάσφημα υποκλέπτει.
Οι πηγές, στις οποίες στηρίζει την εικόνα και τα συμπεράσματά του ο ιστορικός, προέρχονται από μη επίσημα κείμενα, όπου παρακολουθεί τα βήματα των πράξεων του αμαρτωλού τοκογλύφου και την αντιμετώπισή του από την εκκλησιαστική και την κοσμική νομοθεσία: Οι συνόψεις ή τα εγχειρίδια των εξομολογητών και τα κηρύγματα, μαθήματα δηλ. για να κερδηθεί μετά θάνατον η αιώνια ζωή. Σ' αυτά παρεμβάλλονται τα λεγόμενα «exempla», σύντομες αφηγήσεις, παραβολικού χαρακτήρα, που σκοπό έχουν να κάμουν, με διάφορα ρητορικά αφηγηματικά σχήματα, εναργέστερη τη φύση της αμαρτίας και της ποινής.
Ένα παράδειγμα από τον Στέφανο της Βουρβώνης (σ. 77): « Άκουσα να μιλούν για ένα βαριά άρρωστο τοκογλύφο που δεν ήθελε να επιστρέψει τίποτε, αλλά έδωσε, ωστόσο, εντολή να μοιράσουν στους φτωχούς το περιεχόμενο του γεμάτου σιτοβολώνα του. Όταν οι υπηρέτες επιχείρησαν να μαζέψουν το σιτάρι το βρήκαν να έχει μεταμορφωθεί σε φίδια. Μαθαίνοντάς το, ο μετανιωμένος τοκογλύφος επέστρεψε τα πάντα και παράγγειλε να ρίξουν το πτώμα του γυμνό ανάμεσα στα φίδια για να το κατασπαράξουν τα επίγεια φίδια, προκειμένου να μη συμβεί αυτό στην ψυχή του στο υπερπέραν. Όπως και έγινε. Τα φίδια κατασπάραξαν το σώμα του και δεν άφησαν επιτόπου παρά ξασπρισμένα οστά. Ορισμένοι προσθέτουν ότι, όταν ολοκλήρωσαν το έργο τους, τα φίδια εξαφανίστηκαν και δεν έμειναν παρά τα γυμνά και άσπρα οστά κάτω από το φως».
Το δίλημμα του τοκογλύφου είναι λοιπόν βασανιστικό: το πουγκί (το χρήμα) ή τη ζωή (την αιώνια βασιλεία του Θεού) και ο τοκογλύφος, με την αρπακτική του διάθεση, τα θέλει και τα δύο, και το πουγκί και τη ζωή. Αυτό, ακριβώς, το δίλημμα θα παρακολουθήσει ο Ζακ Λε Γκοφ, μέσ' από τα πυρακτωμένα «exempla», στην πορεία προς τον Ύστερο Μεσαίωνα και τη συμφιλίωση που θα επιφέρουν σταδιακά οι καινούργιες οικονομικοκοινωνικές συνθήκες των μεγάλων πόλεων, ανάμεσα στο πουγκί και στη ζωή.
Το έργο αυτό, μια πραγματικά συναρπαστική «βιογραφία» του τοκογλύφου ακολουθεί, επίσης, με γλαφυρότητα και ερμηνευτική οξύνοια, τα ίχνη του καθημερινού ανθρώπου στον αγώνα του για την επιβίωση, τη βάσανο της αμαρτίας και την εσχατολογική ποινή.
Το έργο δεν απευθύνεται μόνο στον ιστορικό ή τον ενδιαφερόμενο για την ιστορία. Προτείνεται ως ευχάριστο, ενδιαφέρον αφήγημα σε κάθε σύγχρονο αναγνώστη που αναζητά στο ιστορικό παρελθόν την εικόνα της πραγματικότητας των ημερών του και τα τοπία της διαφθοράς που οδηγούν σε αναπόφευκτες περιοδικές κρίσεις την ανθρωπότητα. Και βάναυσα κακοποιούν και υποδουλώνουν τον απλό προπάντων άνθρωπο κάθε ιστορικής εποχής. Και της δικής μας, τα μάλα...
Η Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού είναι Διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών
