Η Δημοκρατική Αριστερά στις 21 Σεπτεμβρίου 2012 είχε καταθέσει μαζί με τη συνάδελφο την κυρία Γιαννακάκη προς το Υπουργείο Εξωτερικών ερώτηση, σχετικά με ένα ψήφισμα Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την εικαζόμενη μεταφορά και την παράνομη κράτηση ατόμων στις ευρωπαϊκές χώρες από τη CIA.
Δεν θα διαβάσω όλη αυτή την ερώτηση που είχαμε κάνει που δεν απαντήθηκε ποτέ, απλώς θα αναφέρω ότι ως προς την ουσία του ψηφίσματος το Eυρωπαϊκό Συμβούλιο στις 15 Σεπτεμβρίου 2006 είχε παραδεχθεί ότι η ύπαρξη καταστάσεων μυστικής κράτησης, όπου οι αιχμάλωτοι κρατούνταν σε ένα νομικό κενό, δεν είναι σύννομη με τη Διεθνή Ανθρωπιστική Νομοθεσία και το Διεθνές Ποινικό Δίκαιο. Θα αναφερθώ αργότερα στο τι είναι κατά τη γνώμη μου τα transit εγκλήματα.
Το κράτος είναι ένας θεσμός που ρυθμίζει το έγκλημα, αλλά πολλές φορές είναι μια πηγή εγκληματογένεσης. Δεν αναφέρομαι στα εγκλήματα των ισχυρών ή της ελίτ, αλλά στα χαρακτηριζόμενα ως «κρατικά εγκλήματα», δηλαδή εγκλήματα που διαπράττονται από κρατικούς αξιωματούχους κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους ως εκπροσώπων του κράτους όχι για προσωπική δωροδοκία ή για αστυνομική βία, αλλά ως οργανωμένη εγκληματικότητα που εκφράζει την κρατική πολιτική. Βασικό τεκμήριο –επειδή ακόμα το ψάχνει η θεωρία- είναι η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που υπερβαίνει την εθνική ποινική πολιτική ή τις κυβερνητικές υπηρεσίες –συγκάλυψης, μη ελέγχου- και απονομιμοποιεί την ίδια την εξουσία. Πώς να ορίσεις τι είναι έγκλημα, όταν αποφεύγεις να πεις –όταν εσύ εγκληματείς- τι συμβαίνει;
Ο ορισμός λοιπόν είναι: Κρατικό έγκλημα είναι η κρατική οργανωσιακή παρέκκλιση που συνεπάγεται την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. «Οργανωσιακή», δηλαδή ένα σύστημα υπάρχει πίσω από αυτά τα εγκλήματα, το βαθύ κράτος.
Πολλοί λένε ότι έχουμε τα εξής είδη κρατικού εγκλήματος: την πολιτική εγκληματικότητα, την εγκληματικότητα που συνδέεται με την ασφάλεια του κράτους –εξαφανίσεις, εθνοκαθάρσεις, δολοφονίες- την οικονομική εγκληματικότητα και το ρατσισμό. Άλλοι λένε ότι τα κυβερνητικά εγκλήματα έχουν δύο υποκατηγορίες: τα κρατικά εγκλήματα και πολιτικά εγκλήματα οικονομικής φύσης. Έτσι λοιπόν τι έχουμε; Έχουμε μια μορφή πολιτικού εγκλήματος –εγώ θα επιμείνω σε αυτό- ως καταχρηστικής αντίληψης κυριαρχίας στο όνομα της «raison d' etat». Καμία σχέση με την τέχνη του κυβερνάν ή με τις έκτακτες ανάγκες.
Αυτή η επιβίωση του κράτους ως τέτοιου οδηγεί είτε σε αστυνομικό κράτος είτε σε κρατικά εγκλήματα είτε σε πραξικοπήματα. Και εδώ μπαίνουν κάποια ερωτήματα, αγαπητοί συνάδελφοι: Υπάρχει κάποια ανάγκη, που επιτρέπει στο κράτος να είναι πάνω από το νόμο; Νοούνται μυστικά της εξουσίας έξω από τη διαφάνεια και τον έλεγχο της πολιτικής δράσης; Πώς συμβιβάζονται όλα αυτά με τον ορισμό της δημοκρατίας, που δεν είναι άλλος από την άσκηση δημόσιας εξουσίας σε δημόσιο χώρο; Από ποιο σημείο και μετά ενεργοποιείται το δικαίωμα αντίστασης; Υπάρχει συνταγματικό ή ποινικό δίκαιο της ανάγκης ως δικαιολόγηση της παραβίασης του νόμου, επειδή διακυβεύεται η έννομη τάξη στο σύνολό της;
Το λεγόμενο «Παγκόσμιο Δίκαιο» –δίχτυ, κατά τη γνώμη μου- αποψιλώνει τις δικαιοπολιτικές αρχές του Ποινικού Δικαίου υπέρ ενός αστυνομικού δικαίου, στρατιωτικών παρεμβάσεων, μυστικών υπηρεσιών; Αυτές, λοιπόν, οι παράνομες κρατήσεις, οι εξαφανίσεις δημιουργούν ένα χώρο κενού δικαίου, που παραβιάζει το νομικό πολιτισμό. Δεν νοείται ενδιάμεσος χώρος ανάμεσα στη δημοκρατία και στην απολυταρχία λόγω εξαιρετικών περιστάσεων.
Η οργανωσιακή δομή που διαπράττει τέτοια εγκλήματα ή τα επιτάσσει, κινείται στον χώρο του μόνιμου ή συγκυριακού άτυπου μορφώματος συνωμοσίας μέσα στους επίσημους θεσμούς. Είναι οι λεγόμενες «αόρατες πολιτικές μηχανές». Οι εξαφανίσεις αποτελούν συλλογικό έγκλημα βίας, ωμότητας και βαναυσότητας. Η Χάρεντ τα είχε ονομάσει αυτά διοικητική σφαγή.
Δεν μπορούμε να ξεχάσουμε τα «ηλεκτρονικά» στρατόπεδα, το Γκουαντάναμο, το Αμπού Γκράιμπ. Δεν μπορούμε να ξεχάσουμε τους πολεμιστές, μαχητές, την οριστική κατάργηση της διεθνούς νομιμότητας, την επιβολή τρόμου επί του δικαίου. Έτσι, λοιπόν, είναι κρίσιμο να δούμε πώς στη σύγχρονη εποχή το τρίπτυχο «δημοκρατία – δικαιώματα - κράτος δικαίου» μπορεί να ισορροπήσει, να πάμε δηλαδή σε κοινότητα κρατών δικαίου, όχι να πάμε σε ένα άλλο imperium.
Έχουμε ένα sui generis διεθνές δίκαιο προστασίας των δικαιωμάτων, που δεν παράγεται μέσα στα κράτη. Δεν παράγεται μέσα από τους κανόνες δικαίου, αλλά έρχεται από πάνω, χωρίς κανένα consensus. Πρόκειται για μια παρεμβατική χειραγώγηση στο όνομα της διεθνούς ασφάλειας, με μια σύγχυση των όρων «εξωτερικός» και «εσωτερικός εχθρός». Αυτό γίνεται, διότι η αστυνόμευση και η εθνική άμυνα συγχέονται και συμπαρασύρουν και τις μυστικές υπηρεσίες στη διαχείριση της εγκληματικής δραστηριότητας, με έναν διεθνή εγγυητή.
Κατά τη γνώμη μου, η δημοκρατία δεν μπορεί να συνυπολογιστεί ως παράπλευρη απώλεια σε οποιοδήποτε πόλεμο. Θεμελιώδεις αξίες θυσιάστηκαν στο βωμό του δικαίου του πολέμου, λες και αναγνωρίζεται και το δίκαιο του τρόμου.
Επιμένω, λοιπόν, ότι πρόκειται για εγκλήματα κρατικά, πολιτικά και όχι του κοινού ποινικού δικαίου. Δηλαδή, η απαγωγή και η παράνομη κατακράτηση ενός πολιτικού ηγέτη μιας χώρας θεωρείται ότι εμπίπτει στο 322 Α, Β, Γ κ.λπ.; Αλλά το 322 προβλέπει τη στέρηση της ελευθερίας. Δεν έχει να κάνει με την παράνομη κατακράτηση, με τους βασανισμούς και όλα αυτά τα οποία επισυμβαίνουν μετά την απαγωγή.
Άρα, από την άλλη μεριά έχουμε την ευθύνη του κράτους διαμετακόμισης σε αυτά τα transit εγκλήματα. Υπάρχει μια αιτιώδης διαδρομή ανάμεσα στην αρχή της τέλεσης της πράξης και στην ολοκλήρωση του εγκλήματος. Έρχεται δηλαδή ένα αεροπλάνο, παίρνει από εδώ κάποιον και τον πηγαίνει κάπου αλλού. Εδώ, το ότι δεν αντιδράμε εμείς ως Ελλάδα δεν σημαίνει ότι εκφεύγουμε της ευθύνης, της ποινικής ευθύνης και της διεθνούς ευθύνης, κατά τη γνώμη μου.
Άρα, διά παραλείψεως έστω, έχουμε προσβολή της εθνικής κυριαρχίας, όταν ξένο κράτος ενεργεί στο έδαφος άλλου κράτους, έστω και εάν μιλάμε για «παγκόσμια δικαιοσύνη». Κατά τη γνώμη μου, τα παγκόσμια έννομα αγαθά δεν προστατεύονται με αυθαίρετη και παράνομη υπέρβαση του εθνικού δικαίου, τουλάχιστον στις δημοκρατίες. Οι ανθρωπιστικές επεμβάσεις δεν πείθουν για τον στόχο προάσπισης των συμφερόντων της παγκόσμιας κοινότητας.
Ένα ερώτημα σε σχέση με το έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, που προφανώς έχει προστεθεί στα βασικά τυπικά χαρακτηριστικά της πρώτης περιόδου, η βίαιη εξαφάνιση, είναι ποια είναι η ευθύνη του δράστη, δηλαδή σε ποιο βαθμό αυτός ο «στρατιώτης» που ασκεί τη συγκεκριμένη βία πληροί την αντικειμενική υπόσταση μέσα σε ένα συνολικό σχέδιο. Αρκεί να ξέρει ακριβώς αυτό που κάνει ή να ξέρει όλο το σχέδιο; Απλό παράδειγμα: να ξέρει ότι θα γίνει μια απαγωγή κάποιου ή να ξέρει γιατί γίνεται αυτή η απαγωγή και ποιους άλλους εμπλέκει;
Είπα και στην Επιτροπή ότι ο όρος χρησιμοποιείται διαφορετικά και στο ν. 3003/2002 και στο ν. 3948/2011. Μιλάει για βίαιη εξαφάνιση. Ο κύριος Υπουργός έχει μια διαφορετική άποψη. Δεν είναι τόσο σημαντικό το θέμα.
Θέλει μια προσοχή το άρθρο 16, που αφορά τις δυσκολίες παροχής ασύλου, διότι είναι που είναι προβληματικές, αν μπούμε και στη διαδικασία να δούμε στις χώρες προέλευσης αν παραβιάζονται τα δικαιώματα και το ανθρωπιστικό δίκαιο, νομίζω ότι θα μπερδευτούμε πάρα πολύ.
Έρχομαι στο άρθρο 322 του Ποινικού Κώδικα. Είπαμε ότι είναι εγκλήματα κατά της προσωπικής ελευθερίας.
Εδώ, όμως, η αναγκαστική εξαφάνιση δεν στοχεύει ευθέως στην προσβολή αυτού του έννομου αγαθού. Χρησιμοποιεί τη στέρηση της προσωπικής ελευθερίας ως μέσο για την επίτευξη άλλου σκοπού. Άρα, δεν πρόκειται ακριβώς για ένα έγκλημα κατά της προσωπικής ελευθερίας, διότι η παρανομία δεν εξαντλείται σ' αυτήν την προσβολή. Θυμίζω: Παράνομη κατακράτηση, 325, 326, 334 του Ποινικού Κώδικα. Δεν τους στερείς απλώς την ελευθερία. Κάνεις και άλλα πράγματα. Τον κατακρατείς παράνομα, τον απειλείς, τον βασανίζεις.
Κατά τη γνώμη μου, η αναγκαστική εξαφάνιση με δράστες φορείς εξουσίας ξένου κράτους θα μπορούσε να ενταχθεί στα εγκλήματα κατά της διεθνούς κρατικής υπόστασης της χώρας. Είναι τα άρθρα 141και 146 του Ποινικού Κώδικα. Σε κάθε περίπτωση, όμως, προσβάλλει την πολιτειακή εξουσία, αλλά και τη δημόσια τάξη.
Κύριε Υπουργέ, η έννοια και ο όρος του ελεύθερου ανθρώπου έχει καθιερωθεί και στην εσωτερική και στη διεθνή έννομη τάξη. Το άρθρο 1 λέει ότι κανείς δεν υπόκειται σε αναγκαστική εξαφάνιση. Και το άρθρο 17 λέει ότι κανείς δεν υπόκειται σε μυστική κράτηση. Είναι σαν να λέμε σε έναν Ποινικό Κώδικα ότι κανείς δεν υπόκειται σε κλοπή ή ότι κανείς δεν υπόκειται σε στέρηση της ζωής του.
Αυτοί είναι πρωτογενείς κανόνες. Είναι το κοινωνικό μας συμβόλαιο. Καταλαβαίνω ότι δεν μπορούμε να το αλλάξουμε. Αλλά αν θέλουμε να δώσουμε μια έκφραση πολιτισμού και δικαιοπολιτικής, θα λέγαμε ότι δεν νοείται αναγκαστική εξαφάνιση, δεν νοείται μυστική κράτηση, σε δημοκρατίες και στον πολιτισμό του 21ου αιώνα.
Δεν είμαι βέβαιος, αγαπητοί συνάδελφοι, ότι ακόμη και ένα sui generis Ποινικό Δίκαιο συνιστά το πρόσφορο εργαλείο αντιμετώπισης του κρατικού εγκλήματος, δηλαδή, ενός αρχετυπικού διεθνούς εγκλήματος. Η κρατική ευθύνη δεν ποινικοποιείται. Συνιστά κατ' εξοχήν πολιτικό ζήτημα. Κι επειδή συχνά συνιστά και ωμή παραβίαση διεθνών κανόνων και υποχρεώσεων, πρέπει να βρει τρόπο η κοινοβουλευτική δημοκρατία να το αντιμετωπίσει.
Παρά τις επιφυλάξεις που διατυπώσαμε, κύριε Υπουργέ, η Δημοκρατική Αριστερά θα το ψηφίσει.»
(Ο καθηγητής Εγκληματολογίας στη Νομική Αθηνών και πρώην πρύτανης Γιάννης Πανούσης είναι βουλευτής Αθηνών της ΔΗΜΑΡ).