Εκτύπωση αυτής της σελίδας

Κασσιανή Βρεττού: Τζον Φορμπς Νας και σχιζοφρένεια

Τραγική σύμπτωση το τροχαίο δυστύχημα στο οποίο θα βρει το θάνατο ο Αμερικανός νομπελίστας Τζον Φορμπς Νας και η σύζυγός του Αλίσια, το Σάββατο 23 Μαϊου 2015, θα φέρει ξανά στο προσκήνιο την επώδυνη αλλά μεγαλειώδη συνοδοιπορία τους στη μακρόχρονη ψυχική νόσο του πρώτου και στη διερεύνηση των δυνατοτήτων της ανθρώπινης συμπαράστασης στην αντιμετώπισή της.

Θα αναφερθούμε στην ιδιαίτερη περίπτωση του Τζον Φορμπς Νας (John Forbes Nash), του μεγάλου Αμερικανού μαθηματικού και οικονομολόγου, ο οποίος το 1994 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Οικονομικών-μαζί με τους Ρ. Ζέλτεν και Τζ. Χαρσάνυι- για τη συμβολή του στη «θεωρία των παιγνίων». Είναι η συγκλονιστική περίπτωση μιας μαθηματικής ιδιοφυϊας που θα αγωνίζεται δραματικά για τριάντα χρόνια ανάμεσα στη χαρισματική του φύση και τη διαταραγμένη από τη σχιζοφρένεια νόησή του. Η σημασία της αναφοράς μας στον Τζων Φορμπς Νας είναι πολλαπλή:

Πρώτον, τεκμηριώνει τα ευάλωτα όρια ανάμεσα στην ιδιοφυία και τη νοσηρή απόκλιση (ήδη ο Αριστοτέλης ασχολείται με το ζήτημα στην πραγματεία του για τη φρόνηση, και τον νου και τη σοφία).

Δεύτερον, αποτελεί μια αισιόδοξη «μελέτη περίπτωσης» ενός πάσχοντος από σχιζοφρένεια ατόμου, το οποίο μέσα από μια δραματική πάλη με τη νόσο διάρκειας τριάντα περίπου χρόνων, κατορθώνει όχι μόνον να αποθεραπευτεί αλλά και να ανασυγκροτήσει τη θαυμαστή δημιουργικότητα της σκέψης του.

Και τρίτον, αισιόδοξα πάλι, καταδεικνύει τη σημασία των περιβαλλοντικών συνθηκών και ιδιαίτερα των ανθρώπινων σχέσεων του οικείου περιβάλλοντος του ασθενούς και του συναισθηματικού παράγοντα στήριξης ως θεμελιώδους συνθήκης για την αντιμετώπιση της μοναχικής πορείας του πάσχοντος, την απάμβλυνση των επιθέσεων που δέχεται από την ασθένεια, την πράυνση της ψυχικής του διαταραχής, και μέχρι την πλήρη ακόμη αποκατάσταση της ψυχικής του υγείας.

Τον Τζων Φορμπς Νας (1928), τον γνωρίσαμε περισσότερο από την κινηματογραφική εκδοχή της βιογραφίας του, με τίτλο: Ένας υπέροχος άνθρωπος (2001). Η ταινία, που στηρίζεται στο βιβλίο The Beautiful Mind (Ένα υπέροχο μυαλό) της δημοσιογράφου των The New York Times, Sylvia Nasar, δεν παρακολουθεί απλώς τη βιογραφική επώδυνη διαδρομή του Νας, αλλά προσεγγίζει και αναλύει τη μαθηματική του θεωρία και τη διεύρυνση των εφαρμογών της στην πολιτική, την οικονομία και σε πολλές περιοχές των εφαρμοσμένων επιστημών. Και ιδιαίτερα, το ανθρώπινο περιβάλλον και τις ανθρώπινες συμπεριφορές απέναντί του-της γυναίκας του προπάντων Aλίσια Λαρνς-, την πίστη και την αφοσίωσή τους στο πρόσωπό του, την επιμονή του επαγγελματικού του περιβάλλοντος να τον αποδέχεται και να του φέρεται φυσιολογικά, ως να μην υπάρχει το χάσμα της νοητικής και ψυχικής του διαταραχής.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Το οικογενειακό περιβάλλον του Νας του προσφέρει εκείνη την αφετηρία για έναν ιδιαίτερο ίσως προσανατολισμό της σκέψης του και την υποστήριξη στις πρώιμες ερευνητικές ανησυχίες του. Ο πατέρας του, πτυχιούχος στην εφαρμοσμένη ηλεκτρική μηχανική, η μητέρα του Margaret Virginia Martin σπούδασε στο πανεπιστήμιο της Δυτικής Βιρτζίνια και πριν από το γάμο της δίδασκε αγγλική και λατινική γλώσσα. Νωρίς έπαθε μερική απώλεια ακοής, εξαιτίας παλιότερης ασθένειας που της εκδηλώθηκε με πολύ υψηλό πυρετό.

Ανάμεσα σε βιβλία μεγάλωνε ο Νας, περιβαλλόμενος από πλούσιες βιβλιοθήκες που ταξίδευαν τη σκέψη του και πρόσφεραν απαντήσεις στους προβληματισμούς του. Η δασκάλα του αναφέρει ότι χωρίς να είναι άριστος μαθητής, εντούτοις ξεχώριζε από τους συμμαθητές του. Διάβαζε ό,τι τον ενδιέφερε ώρες ατέλειωτες, σφύριζε στο δρόμο ολόκληρες συμφωνίες του Μπαχ, και προπάντων επιζητούσε νέους δρόμους προσέγγισης εννοιών και πραγμάτων. Όταν δεκαεννιάχρονος φοιτητής στο πανεπιστήμιο έδωσε στον καθηγητή του R.J. Duffin τη λύση ενός προβλήματος, ο καθηγητής έμεινε εμβρόντητος ανακαλύπτοντας ότι ο Νας είχε κατορθώσει να λύσει το διάσημο θεώρημα του Browser. «Αυτός ο άνθρωπος είναι μια ιδιοφυία», θα γράψει στο πανεπιστήμιο του Princeton o Duffin, συστήνοντας ένθερμα το νεαρό φοιτητή του.

Ο Αϊνστάιν και ο Goder Wiener Newman-ο δημιουργός της θεωρίας των παιγνίων- ήταν τότε στο πανεπιστήμιο του Princeton. To 1948 o Nας βρίσκεται σπουδαστής εκεί. Στο Φάιν Χολ που στεγάζεται το Τμήμα των Μαθηματικών, στις τρεις και μισή το μεσημέρι συνεστιάζονται οι κορυφαίοι επιστήμονες του κόσμου, εκτονώνοντας την κόπωση του σοβαρού ακαδημαϊκού προγράμματος με το απογευματινό τους τσάι και τα επιτραπέζια παιχνίδια που το συνοδεύουν: το τάβλι, το γκο, το σκάκι, το κρίγκσπιλ (είδος σκακιού όπου ο παίκτης αγνοεί τις κινήσεις του αντιπάλου του). Το ενδιαφέρον του Νας στρέφεται σ'αυτά τα παιχνίδια με στοχαστικό τρόπο, παρακολουθώντας τις τεχνικές που αξιοποιούνται για την υπερτέρηση του παίκτη έναντι του αντιπάλου του.

Ο Nόιμαν, κορυφαίος μαθηματικός του Πρίνστον, είχε ασχοληθεί με την ανάπτυξη τεχνικών και στρατηγικής που στηρίζονται στην εξόντωση των αντιπάλων και όχι στις συνεργασίες περισσότερων παικτών. Ο Νας θα προχωρήσει τη θεωρία του Νόιμαν, εστιάζοντας σε περισσότερους παίκτες που δεν γνωρίζουν όλα τα δεδομένα αλλά θα μπορούσαν ενδεχομένως να κερδίσουν αν συνεργάζονταν μεταξύ τους. Σημειώνουμε ότι νωρίτερα, στο διάστημα των σπουδών του στο Camegie του Πίτσμπουργκ μελετώντας μια σειρά θεμάτων γύρω από τα διεθνή οικονομικά, σύνταξε μια εκπληκτική έκθεση για τα παγκόσμια οικονομικά προβλήματα που αργότερα δημοσιεύτηκε με τον τίτλο: Το πρόβλημα της διαπραγμάτευσης. Από εδώ αρχίζει η συστηματική εργασία του γύρω από την προαγωγή της θεωρίας των παιγνίων, την οποία ανάλυσε μέσα από τις πολλαπλές και σύνθετες αλγεβρικές της δυνατότητες. Σε ηλικία 22 χρόνων ο Νας είναι καθηγητής στο Πρίνστον, στα 23 του χρόνια διδάσκει στο ΜΙΤ. Θρίαμβος συνόδευε κάθε φορά τις διαλέξεις του και τις αναλύσεις των θεωριών του.

Όμως, στις αρχές του 1959, στα 31 του χρόνια, η σχιζοφρένεια έρχεται να συσκοτίσει το λαμπρό του μυαλό, τη στιγμή μάλιστα που η όμορφη γυναίκα του, η Αλίσια, την οποία φοιτήτρια της Φυσικής ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε, θα έφερνε στον κόσμο το πρώτο τους παιδί. Η εκκεντρικότητά του μετατρέπεται σε απόκλιση. Περιφέρεται στους διαδρόμους του πανεπιστημίου, κρατώντας την εφημερίδα New York Times, λέγοντας πως εξωγήινοι του στέλνουν μέσω της εφημερίδας κωδικοποιημένα μηνύματα. Φωνές τον κυκλώνουν από παντού, τηλεφωνήματα τον πολιορκούν από άγνωστα επικίνδυνα πρόσωπα, ο ίδιος πιστεύει ότι παίζει σπουδαίο θρησκευτικό ρόλο. Αρνείται θέση στο πανεπιστήμιο του Σικάγου, γιατί πρόκειται να γίνει αυτοκράτορας της Ανταρκτικής. Τον περιμένουν χρόνια νοσηλείας σε ψυχιατρικές κλινικές. Στα διαστήματα που κυκλοφορεί ελεύθερος, επισκέπτεται το Πρίνστον φορώντας παράξενα ρούχα, κινείται αμίλητος ανάμεσα στις βιβλιοθήκες και στους ανθρώπους κι ανοίγει το στόμα του μόνον για να ζητήσει τσιγάρα ή κανένα σεντς.

Το αξιοσημείωτο είναι-πράγμα που θα επηρεάσει καταλυτικά τη μετέπειτα θετική εξέλιξη της νόσου του- ότι το επαγγελματικό του περιβάλλον συμπαρίσταται και κατανοεί τον εσωτερικό του αγώνα, σέβεται το βάρος της επιστημονικής του οντότητας και θέτει στη διάθεσή του βιβλιοθήκες, εργαστήρια, υπολογιστές. Συνάδελφοί του καθηγητές τον προσκαλούν στα σεμινάρια και στα συνέδρια που διοργανώνουν, σε ποικίλες ακαδημαϊκές εκδηλώσεις, έστω κι αν ο ίδιος είναι αδύναμος να ανταποκριθεί. Το σημαντικότερο, ωστόσο, είναι η ακαταπόνητη πίστη της διαζευγμένης συζύγου του σ'αυτόν, η θέλησή της να ξαναβρεί τη λάμψη της χαρισματικής νόησής του, να αποδιώξει τις φαντασιώσεις που συσκοτίζουν τον ψυχικό του κόσμο και αποδιαρθρώνουν τη νόησή του.

Η ίαση ήρθε το 1989. Ήρθε με την πρώτη «καλημέρα» που είπε ο Νας στον κορυφαίο καθηγητή της Φυσικής, συνάδελφό του Freema Dyson, απάντηση στη δική του «καλημέρα», την οποία για χρόνια πολλά του απηύθυνε στους διαδρόμους του πανεπιστημίου χωρίς καμιά ανταπόκριση. Ένα χρόνο αργότερα ο Νας ασχολείται ξανά με τα μαθηματικά. Στη συνεργασία του με άλλους μαθηματικούς, κάνει πια εντατική χρήση του διαδικτύου, η ερευνητική του δραστηριότητα τον φέρνει σε νέα πεδία και εφαρμογές μέχρι την ύψιστη αναγνώριση του έργου του που έρχεται με το βραβείο Νόμπελ το 1994. Ένα βραβείο που θα το προσφέρει στην Αλίσια, εκεί στην πρώτη θέση, στη λαμπρή αίθουσα της Σουηδικής Ακαδημίας, καθώς παρακολουθεί τον «Υπέροχο Άνθρωπο». Που για την επιστήμη των Μαθηματικών και της Οικονομίας, μπορεί να φέρει το όνομα Τζον Φορμπς Νας, αλλά για την επιστήμη της Ψυχολογίας φέρει σίγουρα το όνομα της Αλίσια.

ΠΗΓΕΣ

Αριστοτέλης, Μελαγχολία και ιδιοφυία, εισαγωγή-σχόλια Jackie Pigeaud, μτφρ. Αλόη Σιδέρη, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1998.
Sylvia Nasar, A Beautiful Mind, εκδ. Simon & Schuster, 1994.
Nίκος Μπακουνάκης, Οι εικόνες, οι λέξεις, οι αριθμοί, εφ. Το Βήμα, 17-2-2002.

Κασσιανή Βρεττού –Ψυχολόγος
Msc. Κλινικής Ψυχολογίας

 

Πολυμέσα