Ο Αισχύλος πρώτος μιλάει για Κράτος Βία τε προσωποποιώντας την ισχύ, τη δύναμη. Κράτος Βία τε. Είναι οι δυνάμεις που εντέλλονται από τον Δία να μεταφέρουν τον Προμηθέα στον έρημο τόπο της Σκυθίας, «ως αν διδαχθή την Διός τυραννίαν στέργειν, φιλάνθρωπον δε παύεσθαι τρόπον» (Για να μάθει ν' αποδέχεται την τυραννική εξουσία του Δία και το φιλάνθρωπο τρόπο του να σταματήσει) (Αισχύλου Πρ. 10-11).
Το όλον αίτημα των καιρών μας και των ημερών που έρχονται είναι το φιλάνθρωπον, που τείνει να υποκατασταθεί στον κόσμο από το απάνθρωπον, (προσπασαλεύσει τώδε απανθρώπω πάγω..., Αισχ. Πρ. 20). Μία κατάσταση βίας, αγριότητας και υποκινούμενου φονικού, που και τα φυσικά στοιχεία πλέον, με άλματα και οι ανίατες ασθένειες συνδράμουν αποφασιστικά, έναντι αδιάφορων και απαθών πολιτών, που όμως έναν-έναν με τη σειρά του θα τους πνίξουν τελικά όλους! Και καθώς χιλιάδες άνθρωποι καθημερινά χάνουν τη δουλειά τους και καταδικάζονται μέσα στην πιο μαύρη απόγνωση.
Και άλλοι – και τόσα παιδάκια μαζί – θαλασσοπνίγονται δίπλα μας καθώς τους ξεσπιτώνουν οι άνεμοι της απανθρωπιάς προς αδιέξοδους δρόμους και τα σαπιοκάραβα της «ελευθερίας». Τη βαθιά ανθρώπινη δυστυχία που προέρχεται από τις συνθήκες ζωής, η λογοτεχνία του 19ου αιώνα και-εν πολλοίς-και ως τα μέσα και παραπέρα του 20ού αιώνα, είχε πλήρως αποτυπώσει, συνδράμοντας τους αγώνες και την ηθική αντοχή των λαών. Κυρίως όμως συμβάλλοντας στην ικανότητα του ανθρώπου να κατανοεί, να μην αιφνιδιάζεται, και να μάχεται. Προς το μέρος της ανθρωπιάς και προς την αναγκαιότητα της ανθρωπιάς, κάτι που άγγιξε τις καρδιές εκατομμυρίων ανθρώπων. Είναι ως ο 21ος αιώνας, που μόλις άρχισε, ν' αποκαλύπτει το ειδεχθές του πρόσωπο και να διεκδικεί τα δικαιώματα και την υπεροχή του στην απανθρωπιά, έναντι όλων των προηγούμενων αιώνων.
Είχαμε και πάλι επισημάνει αυτό που ο σπουδαίος Γερμανός φιλόλογος Bruno Snell σημειώνει, ότι «παρόλο που οι λέξεις φιλάνθρωπος και φιλανθρωπία δεν είναι νομικοί όροι, εισάγονται από τους ρήτορες του 4ου αιώνα π.Χ. μαζί με τις λέξεις εύνοια, πραότης, έλεος στη νομική ορολογία. Η «φιλανθρωπία» είναι περιεκτικός όρος για τη νέα αντίληψη της «ανθρωπιάς».
... «πραγματικά η συμπαθητική υποχωρητικότητα που ενώνει τους ανθρώπους και που συνδέεται με τον όρο αυτόν (ανακάλυψη του «ανθρωπισμού» στην Ελλάδα), έρχεται σε αντίθεση με τη σκληρότητα, την αυστηρότητα και το απόλυτο της σκέψης»...
«... οι στωικοί κατέβαλαν κάθε δυνατή προσπάθεια για να οδηγήσουν τους ανθρώπους σε μια πολιτισμένη και λογική συμβίωση. Οι αντιλήψεις μας για το φυσικό δίκαιο, για τα δικαιώματα του ανθρώπου, την ανθρώπινη αξία και ελευθερία ανάγονται κατευθείαν στους στωικούς» (Bruno Snell, Η ανακάλυψη του πνεύματος, μετάφραση Δανιήλ Ι. Ιακώβ, Β΄ έκδοση, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1984, σσ. 339-340 και σ. 410).
Οι παραπάνω αρχές υποτίθεται ότι έγιναν κτήμα της πολύπλαγκτης χριστιανικής Ευρώπης. και ως κανόνας δικαίου. Αλλά και όλης της ανθρωπότητας. Τι ακριβώς συμβαίνει σ' αυτήν τη διαρκώς διογκούμενη απειλητική πραγματικότητα της εποχής μας;
Ένα καινοφανές απόλυτο πνεύμα φαίνεται να επιδιώκει την παγκόσμια κυριαρχία, αγνοώντας όλη την προηγούμενη ιστορική εμπειρία της ανθρωπότητας, ακόμα και το διαρκές έλλειμμα ευφυΐας που διήκει δια μέσου της παγκόσμιας ιστορίας και που έχει προκαλέσει αφόρητες τραγωδίες – έχει επιβραδύνει εξαιρετικά την κίνηση προς περισσότερο ανθρώπινες καταστάσεις ζωής. Έχει τελικά μέσα του αυτό το πνεύμα εκτός από την απανθρωπιά και τις αξεπέραστες ιδιότητες αυτοκαταστροφής που κάθε απόλυτο πνεύμα κουβαλάει από την ίδια του τη φύση.
Γιατί όμως η πλάνη δεν είναι δυνατόν να διαγνωσθεί εκ των προτέρων; Η ευρωπαϊκή σκέψη από ένα σημείο και μετά επήρε μάλλον τη μορφή της πληθωρικής αστειότητας, συμβατή βέβαια και με τις νοητικές δυνατότητες του ανθρώπου.
Η Ευρώπη έχει αυτή τη στιγμή τη δυνατότητα να επιλύσει εγκαίρως το οικονομικό πρόβλημα της Ελλάδας, αλλά και ολόκληρου του ευρωπαϊκού Νότου. Δεν το πράττει!
Το παράδειγμα της Γαλλίας καθιστά τόσο εμφανές για το πού οδηγεί τα πράγματα της Ευρώπης το νέο αυτό πνεύμα και οι άνθρωποί του, αναζωογονώντας νομοτελειακά, το παλαιό πνεύμα της απανθρωπιάς...
Σ' αυτή την κρίσιμη ιστορική καμπή, ο αποκαλούμενος ευρωπαϊκός Νότος στο σύνολό του, - παρά τις όποιες οικονομικές διαφοροποιήσεις – συμπεριλαμβανομένης και της Γαλλίας, οφείλει να βρεθεί όχι απλώς αλληλέγγυος, αλλά συνυπάρχων προς μια ευφυέστερη κατεύθυνση (το γιατί δε βρίσκεται συνυπάρχων είναι πράγματι ένα σημαντικό ερώτημα).
Αλλά ο «πολιτισμός» της διαρκώς υλοποιούμενης απανθρωπιάς ιστορικά έχει μία και μόνο δυνατότητα: Να επαναλαμβάνει την τραγωδία της ανθρωπότητας και τελικά να πλήττει καίρια και τους ίδιους τους διαχειριστές και τους υποκινητές της απανθρωπιάς. Αναλογίζεται απλώς κανένας: για πόσους αιώνες ακόμα θα συνεχίσει αυτό να συμβαίνει στον κόσμο;
Ο Herbert G. Wells, (που πέθανε το 1946 λίγο μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου) πίστευε ότι ο κόσμος καταβυθίζεται μέσα στην ηλιθιότητα. Στον πρόλογο που ίδιος έγραψε για την επανέκδοση του βιβλίου του, «Ο πόλεμος στους αιθέρες», το 1941, δήλωσε ότι η επιγραφή που θα έπρεπε να μπει στο μνήμα του ήταν: «Σας το είχα πει: Αναθεματισμένοι βλάκες». (H. G. Wells, Η χώρα των τυφλών, μετάφραση Παλμύρας Ισμιρίδου, εκδόσεις Άγρα, 2011). (Από το The Country of the Blind and Other Stories, 1911).
Πιθανόν να έχει δημιουργηθεί μια γενικότερη πολιτισμική υποβάθμιση των λαών της Ευρώπης... Η δραματική αποσύνθεση φαίνεται πως θα είναι η μοίρα της Ευρώπης, μέσα σε μια κατάσταση εντεινόμενης μοιρολατρίας. Θα συντριβούν κάτω από υπέρτερες δυνάμεις, ενώ πολλοί από τα διάφορα Διευθυντήρια θα συνεχίζουν τις διακοπές τους δυναμικοί και αμέριμνοι.
Ας μιλήσομε και πάλι απλά για μεγάλα ζητήματα: Η ευρωπαϊκή ενότητα μπορεί να σφυρηλατηθεί μόνο μέσ' από ένα πολιτισμό της ανθρωπιάς. Όσες φορές αυτή η ενότητα επιχειρήθηκε με τον πόλεμο και την απάνθρωπη βία είχε μία τραγική απόληξη. Ένας πολιτισμός της ανθρωπιάς, μπορεί να παράξει ενότητα και μια θαυμαστή δυνατότητα στον ευρωπαϊκό χώρο να επιβιώσει έναντι των νέων αναδυόμενων δυνάμεων της Ανατολής, σε μία ευρύτερη συνύπαρξη και με τον Αμερικανικό χώρο. Συμβάλλοντας έτσι καίρια στην παγκόσμια οικονομική εξισορρόπηση. Και τελικά στη δυνατότητα της ανθρωπότητας να επιβιώσει.
(O Σπύρος Βρεττός είναι ανώτερος εκπαιδευτικός φιλόλογος και συγγραφέας)