Είναι γεγονός πως η μνήμη του Ολοκαυτώματος των Ελλήνων Εβραίων αποτέλεσε τις τελευταίες τρεις δεκαετίες αντικείμενο αρκετών διεθνών και εγχώριων μελετών.
Παρ' όλα αυτά, ορισμένες πτυχές του παραμένουν υποφωτισμένες ή και τελείως άγνωστες. Αναμφίβολα, κάποιες από αυτές έχουν να κάνουν με το πώς και κυρίως από ποιους εφαρμόστηκε η Τελική Λύση στην Ελλάδα.
Οι γνωστές πλέον φωτογραφίες που αποτυπώνουν το «Μαύρο Σάββατο», τη συγκέντρωση όλων των Εβραίων ανδρών στην πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη στις 11 Ιουλίου 1942, επιτρέπουν, μεταξύ άλλων, απαντήσεις και σε αυτή την κατεύθυνση. Η παρουσία ανδρών της ελληνικής χωροφυλακής δίπλα στους Ναζί αξιωματικούς αποτελεί σαφή ένδειξη για τα ασαφή όρια μεταξύ θυτών και παρατηρητών (bystanders), για να θυμηθούμε τον όρο που εισηγήθηκε ο Raul Hilberg. Τα καταναγκαστικά έργα στα οποία υποχρεώθηκαν χιλιάδες από τους άνδρες που καταγράφηκαν στην πλατεία Ελευθερίας θέτουν, με τη σειρά τους, ορισμένα ανησυχητικά ερωτήματα.
Υπήρξε άραγε συμμετοχή του ελληνικού στρατού ή της αστυνομίας σε κάποια από τα στρατόπεδα αυτά ή στη μεταφορά των εργατών σε αυτά; Μια πρώτη ένδειξη μας παρέχει ο ραββίνος Μικαέλ Μόλχο, που έγραψε πολύ κοντά στα γεγονότα (In Memoriam, 1948). Σύμφωνα με τον Μόλχο, επικεφαλής κάθε αποστολής Εβραίων εργατών τοποθετούνταν έφεδροι αξιωματικοί του ελληνικού στρατού. Ωστόσο, όπως μας πληροφορεί ένας από τους βασικούς συντελεστές της έκθεσης «Καρυά 1943», ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός, στην περίπτωση του στρατοπέδου της Καρυάς στην ορεινή Φθιώτιδα, η παρουσία Ελλήνων στρατιωτικών δεν έχει επιβεβαιωθεί. Επίσης, τι γνώριζαν, αν γνώριζαν, οι κάτοικοι των περιοχών γύρω από τα στρατόπεδα;
Η έκθεση «Καρυά 1943. Καταναγκαστική εργασία και Ολοκαύτωμα», που εγκαινιάστηκε τον Σεπτέμβριο στο Βερολίνο και παράλληλα θα εγκαινιαστεί στις 16 Οκτωβρίου στο Μουσείο Μπενάκη, ενώ μέρος της θα φιλοξενηθεί στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, αποτελεί μια πρώτη συγκροτημένη προσπάθεια να ανοίξει ένας σχετικός δημόσιος διάλογος.
Η έκθεση αποτελεί καρπό μακροχρόνιας προσπάθειας και συνεργασίας μεταξύ πέντε φορέων: του Κέντρου Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας και του Ιδρύματος Μνήμης για τους Δολοφονημένους Εβραίους της Ευρώπης, που βρίσκονται στο Βερολίνο, με τη διεπιστημονική ομάδα του πανεπιστημίου του Όσναμπρουκ «Τόποι συγκρούσεως» και τα δύο ελληνικά μουσεία που θα υποδεχθούν την έκθεση. Εξάλλου, το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, χάρη στο προσωπικό ενδιαφέρον της διευθύντριάς του Ζανέτ Μπαττίνου, έχει συμβάλει ιδιαίτερα στην έρευνα γύρω από ποικίλες πτυχές της ελληνο-εβραϊκής ιστορίας.
Έτσι, το πολύτιμο Αρχείο Προφορικής Ιστορίας που διαθέτει τροφοδότησε και την παρούσα έκθεση. Το 2010, ένας από τους ελάχιστους επιζώντες του στρατοπέδου της Καρυάς, ο Θεσσαλονικιός Δαυίδ Μπρούδο, έδωσε συνέντευξη στον Ιάσονα Χανδρινό, συνεργάτη τότε του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος και στη συνέχεια συνεργάτη του Κέντρου
Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας.
Η συγκεκριμένη συνέντευξη άνοιξε τον δρόμο και στην έρευνα σχετικά με την καταναγκαστική εργασία των Εβραίων στην Ελλάδα, παρότι το κέντρο βάρους της ήταν η αντιστασιακή δράση που ανέπτυξε μετέπειτα ο Μπρούδο. Αναμφίβολα, καταλυτικό ρόλο στη σχετική έρευνα αποτέλεσε ο εντοπισμός από τον Θεσσαλονικιό συλλέκτη και ερευνητή Ανδρέα Ασσαέλ ενός λευκώματος με φωτογραφίες από την Κατοχή σε παλαιοπωλείο στη Γερμανία.
Ο Ασσαέλ, έπειτα από μακρά έρευνα, απέδωσε τις φωτογραφίες του λευκώματος στον Hanns Rössler από τη Νυρεμβέργη, μηχανικό, μέλος του ναζιστικού κόμματος και αξιωματικό της διαβόητης Οργάνωσης Todt, που διηύθυνε τα εργοτάξια στην Καρυά αλλά και σε πολλά ακόμη μέρη στην κατεχόμενη Ευρώπη. Το λεύκωμα περιλαμβάνει ορισμένες συγκλονιστικές λήψεις από το στρατόπεδο της Καρυάς, που δίνουν μια λεπτομερή εικόνα για τις εξαιρετικά σκληρές συνθήκες στις οποίες υποχρεώθηκαν να εργαστούν περίπου 500 Θεσσαλονικείς Εβραίοι από τον Μάρτιο μέχρι και τον Αύγουστο του 1943. Όσοι από αυτούς επέζησαν, επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη, για να εκτοπιστούν με την τελευταία αποστολή στο Άουσβιτς.
Η ύπαρξη ελάχιστων επιζώντων εξηγεί, εν μέρει, και τη σιωπή γύρω από το στρατόπεδο της Καρυάς. Σπάζοντας τη σιωπή δεκαετιών, οκτώ πορτρέτα ανθρώπων που έζησαν στο φρικτό εργοτάξιο –δύο από αυτούς άφησαν εκεί την τελευταία τους πνοή– θα εκτεθούν στο Μουσείο Μπενάκη. Στον ίδιο χώρο, οι φωτογραφίες του λευκώματος θα είναι προσβάσιμες ψηφιακά μέσα από έναν σταθμό πολυμέσων, όπου ακόμη θα προβάλλονται τρισδιάστατα τοπογραφικά μοντέλα του χώρου της Καρυάς. Παράλληλα, στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να δουν αυθεντικά ευρήματα από το εργοτάξιο, καθώς επίσης να έχουν πρόσβαση σε πολυμεσικό υλικό σχετικό με την έκθεση. Τέλος, το Εβραϊκό Μουσείο έχει σχεδιάσει, με αφορμή την έκθεση, ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα.
Εξάλλου, η έκθεση, σύμφωνα με τους διοργανωτές της, απευθύνεται πρωτίστως στους νέους, έχοντας σαφή παιδαγωγικό χαρακτήρα.
ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΕΚΘΕΣΗΣ: 17.10.2024 – 16.02.2025
#karya1943
Ώρες Λειτουργίας-Μουσείο Μπενάκη
Παρασκευή & Σάββατο: 10:00-22:00
Πέμπτη & Κυριακή: 10:00 – 18:00
Ώρες Λειτουργίας-Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος
Δευτέρα-Παρασκευή: 9:00-16:00
Κυριακή: 10:00-16:00
Η κυρία Ελένη Μπεζέ είναι ιστορικός, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Το βιβλίο της, «Νέα ζωή». Έλληνες Εβραίοι μετά τη Σοά. Ιστορία μνήμη, ταυτότητα (1944-1955) θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Άγρα