Με το δικό σου δίκαιο-νόμο ή με τις δική της ηθική και λογική; Το κλασσικό θέμα και δίλημμα ανάμεσα στην γνώμη των πολλών και την γνώμη των ολίγων. Χωρίς ακόμα να μιλάμε για τις πράξεις-συχνά σκληρές, αιματηρές , βίαιες, αποκρουστικές. Δεν είναι μόνο οι ιδέες τους πολεμικές , είναι και οι συμπεριφορές τους, όσο και αν αποσιωπούνται.
Θέματα που είχαν τεθεί έντονα από τον Μεσοπόλεμο με τους κομμουνιστές και τους τροτσκιστές. Αργότερα, με τους αριστεριστές και μαοϊκούς, τη ομάδα της 17 Νοέμβρη και πρόσφατα με την ξεστρατισμένη οργάνωση της Χρυσής Αυγής. Διλήμματα, τα οποία ισχύουν για κάθε είδους ολιγομελή, περιθωριακή ομάδα(όσο και αν πιστεύει ότι είναι το κέντρο του κόσμου ή ακόμα η σωτήρια οδός του κόσμου). Ισχύουν και στις περιπτώσεις των Ρομά, των τσιγγάνων δηλαδή, των άλλοτε γύφτων του Κ . Παλαμά και των δημοτικών μας παραδόσεων.
Όποιοι βγαίνουν από τον κύκλο της νομιμότητας συνειδητά πρέπει να καταδικάζονται, να τιμωρούνται με ίδιους κανόνες και τα ίδια γενικά επιχειρήματα. Ανεξάρτητα από τα επιμέρους ελαφρυντικά κάθε ομάδας και κάθε προσώπου. Τα οποία δεν μπορεί να είναι απόλυτα, δηλαδή να οδηγούν σε επιπόλαιες αθωώσεις.
Γιατί είναι επιπόλαιη η αντίληψη ότι «φταίει η ράτσα τους, η ιδεολογία τους» και άλλο επικίνδυνη είναι η θεωρία ότι για όλα τα δεινά φταίει μόνο η κοινωνία, η κοινοβουλευτική Δημοκρατία, το σύστημα, το αστικό καθεστώς. Με αυτές τις βολικές δικαιολογίες αρμενίσαμε στραβά, αρμένισαν στραβά πολλοί και ιδιοτελείς των άκρων όλη τη Μεταπολίτευση μετά το 1974. Υπάρχουν και οι συγκεκριμένες ευθύνες, οι εξειδικευμένες, οι εξατομικευμένες.
Κόντρα στις ύποπτες γενικότητες ασφαλώς. Δεν μιλάμε για την προκατάληψη, δεν μιλάμε για επιπόλαιη εξίσωση τσιγγάνων με αναρχικούς αλλά για κοινούς δεσμούς και προβληματισμού όταν η κάθε πράξη, βίαιη και έκνομη είναι εγκληματική. Όχι απλώς γραφική, δήθεν ενός άλλου αξιακού κώδικα, δήθεν, αντισυμβατική πράξη.
Οι απαντήσεις, οι ισχυρισμοί από την πλευρά αυτών των μειονοτήτων, των περιθωριακών –τουλάχιστον αριθμητικώς- ομάδων μιας κοινωνίας είναι γνωστές. Επιμένουν στην εναντίωση τους, από τους χρυσαυγίτες έως τους αναρχικούς, από τους « ιδεολόγους εγκληματίες έως τους Ρομά, δηλαδή επιμένουν στις δικές τους μεθόδους να αξιολογούν την ανομία τους και τη βία τους. Να τα βλέπουν, όλα από τη δική τους θέση, από το δικό τους περιθώριο αλλά με το εξής καθοριστικό παράδοξο. Να βλέπουν, να θέλουν όλα τα βολικά της κατεστημένης εξουσίας -από τις δικαστικές εγγυήσεις έως τα κοινωνικά επιδόματα και τα καλά της Βουλής- αλλά όχι τα υπόλοιπα μισά του συστήματος. Τους κοινούς κανόνες, τις απαιτήσεις συμμόρφωσης στους νόμους, τον σεβασμό της πλειοψηφίας, απαίτηση γνώμη της κοινωνίας. Το περιθώριο θέλει να κινείται ωφελιμιστικά και έτσι και αλλιώς, τελικά πολύ εγωιστικά, αντικοινωνικά και αυθαίρετα. Με συνέπεια τα χρόνια της ανοχής στην παρανομία-ανομία να οδηγούν σε σκληρές συγκρούσεις.
Αν τα προβλήματα αυτά πλήθυναν τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα έγινε επειδή οι ομάδες αυτές είτε στηρίχτηκαν σε μια ευρύτερη κοινωνική -πολιτική ανοχή είτε σε μια ευρύτερη κοινωνική επιπολαιότητα, αδιαφορία, ανοχή. Φαινόμενα, τα οποία υπήρξαν στο βάθος είτε ευθέως αντιδημοκρατικά, δηλαδή έξω από τους θεσμούς και κανόνες της Πολιτείας είτε ευθέως αντικοινωνικά, όπως οι περιπτώσεις της ανομίας των κουκουλοφόρων, των καταληψιών και των Ρομά.
Οι ίδιοι συνήθισαν μπαίνουν και βγαίνουν μέσα στην κοινωνία και το Κράτος άλλοτε περιθώριο και άλλοτε με απαιτήσεις από τους άλλους, ενώ παράλληλα μπαίνουν και βγαίνουν από την ανομία και τα ποινικά αδικήματα. Με κλοπές, με ληστείες, με ψέματα, με πλαστογραφίες πιστοποιητικών, με εμπόριο παιδιών. Η άλλη όψη της γραφικότητας του Εμίλ Κουστουρίτσα.
Την ίδια απανθρωπιά προς τα παιδιά δείχνουν οι εξωραϊσμένοι Ρομά και προς τους γέροντες της κάθε οικογένειας και φυλής. Συχνά, το ίδιο οι αναρχικοί πιστολάδες όταν τραυματισθεί ένας σύντροφος τους σε συμπλοκή.
Δεν έχει τίποτα το ιδιαίτερα γραφικό και το αξιοζήλευτο σήμερα η διαβίωση και η κοινωνική επανάσταση στο παραδοσιακό περιθώριο. Όπως τελικά δεν έχουν καμία γοητεία οι παράνομες, αυταρχικές τρομοκρατικές οργανώσεις της βίας και της δήθεν ιδεολογίας από τις δεκαετίες του 1960 και του 1970 διεθνώς και στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1980 και έπειτα. Το ίδιο για την πλήρως παρωχημένη αναβίωση του ναζισμού και του φασισμού, εγχείρημα καταδικασμένο ιστορικά.
Ασφαλώς όλα αυτά δεν παύουν να αποτελούν ασθένειες της Δημοκρατίας και συχνά καρκινώματα κοινωνικά. Δεν μπορεί όμως ένα Κράτος να χρησιμοποιήσει τις μεθόδους τους για να εξολοθρέψει τέτοια φαινόμενα προληπτικά. Ούτε να ελπίζει σε μεταστροφές εξαιτίας της Παιδείας, της κοινωνικής πολιτικής. Η ψυχολογία του περιθωρίου, δικαιολογημένη ή όχι, οι συνθήκες του περιθωρίου, ανθίζουν μέσα στην παρανομία και την αυθαιρεσία και γίνονται επικίνδυνες εάν αφεθούν ασύδοτες. Η μόνη απάντηση είναι ένα Κράτος ευαίσθητο με, δημοκρατικό αλλά και με αυστηρούς κανόνες. Με μειονότητες κάθε είδους αλλά χωρίς τις παραδοσιακές , επιπόλαιες και ανιστόρητες ανοχές. Η κάθε μειονότητα, όπως και το κάθε άτομο ξεχωριστά έχει τα δικά του όρια ευθύνης.