Μια παρατήρηση γι' αυτόν που αποφασίζει να μιλήσει για τη Μεταπολίτευση, διαβάζοντας ένα κείμενο. Να έχει προηγουμένως γράψει δηλαδή, για να ονοματίσει το παρελθόν, το παρόν όσο και το μέλλον ενός κυρίου ονόματος (Μεταπολίτευση). Θα πρέπει να αντιληφθεί πρωτίστως ότι το ίδιον κάθε κύριου ονόματος παραμένει επικείμενο τόσο ως προς το παρελθόν του όσο και ως προς αυτό που προσφέρει στο μέλλον. Και υπ' αυτή την έννοια το "μετά" της Μεταπολίτευσης είναι πάντα ένα "πριν" και συγχρόνως ένα "εκ των υστέρων".
Θα πρέπει επίσης, να μάθει να μη δεσμεύεται από τη λογική του "πριν" και του "μετά", που σημαίνει ότι θα πρέπει να καταλάβει τον παράδοξο εγκιβωτισμό αυτών των χρονικών προθέσεων και έτσι να προχωρήσει παρακάτω. Παράδειγμα: στο πείραμα με το σφραγισμένο κουτί και τη γάτα του Σρέντινγκερ, θα υποθέσει ότι η γάτα μπορεί να είναι ταυτόχρονα ζωντανή και νεκρή. Πράγμα που δεν αποκλείει το πείραμα να οδηγείται σε ό,τι ονομάζεται "κβαντική εμπλοκή". Το ανάλογο συμβαίνει με τη Μεταπολίτευση-γάτα. Η εμπλοκή όμως αυτή χάνεται, όταν την κοιτάμε από την κλειδαρότρυπα (το Συνέδριο) όπου η γάτα-Μεταπολίτευση είναι είτε ζωντανή είτε νεκρή αλλά ποτέ και τα δύο ταυτόχρονα, διότι ο παρατηρητής-ομιλητής δεν μπορεί να διαχωριστεί από το πείραμα. Εάν τύχει να διέπεται από μια φασματική εμμονή, τότε η γάτα είναι ένα φάντασμα: ούτε το ένα ούτε το άλλο.
Το να έρχεται κανείς "μετά", με μια χρονίζουσα αναβολή, ορίζει μια διαφωρική λογική που υπαγορεύει ότι δεν μπορούμε να ταυτιστούμε με ένα αφετηριακό σημείο, δεν έχουμε μια σειρά γεγονότων για να στοχαστούμε αν πράξαμε ή όχι ορθά ή αν παραλείψαμε κάτι, κυρίως γιατί το παραλείψαμε.
Το "μετά" [της Μεταπολίτευσης] διαφεύγει συνεχώς και προεκτείνεται, έτσι ώστε να μην αρχίζει το "άλλο" από το "μετά". Πράγμα που δημιουργεί μια χωροχρονική δίνη στην οποία το παλαιό απόθεμα εξαρτάται από ένα νέο τύπο διαρρύθμισής του. Και παρότι το κατώφλι είναι ήδη εκεί, βρίσκεται συνεχώς εκτός ορίου, γεγονός που να μη μας επιτρέπει να θριαμβολογούμε για την εμπέδωση της Δημοκρατίας και έτσι να θέτει ένα καινούργιο καθήκον στους θεσμούς και το Κράτος.
Ερώτημα: έχουμε αναλάβει το καθήκον αυτό; Στην Τέχνη, το ανέλαβε ο Μιχαήλ Μαρμαρινός ονομάζοντας τη παράσταση για τη Μεταπολίτευση "Κομμώτριες". Έχουμε λοιπόν αναλάβει το καθήκον της αντιλογίας, όπως το παραδίδει ο Ρενέ Σαρ στην περίφημη ρήση-μότο στην Ιστορία της σεξουαλικότητας του Φουκώ: "Η ιστορία των ανθρώπων είναι η μακρά διαδοχή συνωνύμων ενός και μόνο φωνήματος. Το να αντιλέγεις είναι καθήκον".
Συχνά η αντιλογία αυτή, παρότι συγκροτείται από τη διαφορά μεταξύ αυτού που έχει ήδη λεχθεί και που ξαναλέγεται αλλιώς, παρότι δηλαδή γίνεται συχνά καταναγκασμός και εμμονή να την πεις, ως τροπικότητα δημιουργεί μια ρωγμή στο πολιτικά ορθώς λεγόμενο και γραφόμενο. Μια άλλη σκέψη που δεν την έχω ακόμη συναντήσει στη Μεταπολίτευση είτε γιατί την αγνόησαν οι πολιτικοί είτε γιατί δεν την κατανόησε το Πανεπιστήμιο εκτοπίζοντάς την στις βιβλιοθήκες.
Τον Αύγουστο του 74, ο Δημήτρης Τσάτσος, μου είχε κάνει την τιμή να με συμπεριλάβει στη μικρή ομάδα των συνεργατών του, όταν ανέλαβε στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υφυπουργός, αρμόδιος για την Ανώτατη Παιδεία, με υπουργό τον προσωπικό φίλο του Κωνσταντίνου Καραμανλή, καθηγητή της Μαιευτικής, Νικόλαο Λούρο. Στην ομάδα αυτή μετείχαν: ο Δημήτρης Μαρωνίτης, ο Φάνης Κακριδής, ο Δημήτρης Φατούρος και ο Παναγιώτης Κανελάκης. Είμαι ο μόνος επιζών μάρτυς των ιστορικών αυτών στιγμών της έναρξης αυτού που ονομάζεται "Μεταπολίτευση". Και επειδή "δεν υπάρχει μάρτυς του μάρτυρα", όπως αναφέρει ο Πάουλ Τσέλαν, δηλαδή επειδή κανείς δεν μπορεί να μαρτυρήσει για τον μάρτυρα, είμαι υποχρεωμένος να καταθέσω τη μαρτυρία αυτή, εδώ, 50 χρόνια μετά.
Μια μέρα του Αυγούστου του 1974, ο Τσάτσος μας ανακοίνωσε ότι πρόκειται να επισκεφθεί το Υπουργείο ο Πρωθυπουργός ως είθισται. Την ημέρα εκείνη (ο όρος είναι ευαγγελικός) παραταχθήκαμε στην είσοδο του κτιρίου της οδού Μητροπόλεως. Κατέφθασε ο Καραμανλής. Μας χαιρέτησε δια χειραψίας και βιαστικά οδηγήθηκε από τον Λούρο στον 6ο όροφο. Μετά από μια ώρα, η ιδιαιτέρα του Υπουργού ειδοποίησε τον Τσάτσο να ανέβει από τον 5ο στο γραφείο του Λούρου, και ότι ο Καραμανλής είχε αποχωρήσει. Σε λιγότερο από ένα τέταρτο, ο Τσάτσος κατέβηκε περίφροντις και μας ανακοίνωσε ότι ο Καραμανλής, αφού ρώτησε τον Λούρο "ποιοί είναι αυτοί οι αριστεροί που έχει ο Τσάτσος δίπλα του;", συνέστησε μετ' εμφάσεως ό,τι κάνουν, να το κάνουν προσεκτικά.
Εννοούσε την αποχουντοποίηση των ΑΕΙ. Πράγματι, κύριο μέλημα της ομάδας μας ήταν η κάθαρση. Λειτουργούσαμε σαν ένα είδος ανακριτικής αρχής, συλλέγαμε στοιχεία του βίου και της πολιτείας ενός εκάστου των πανεπιστημιακών. Τους φακέλους θα τους καταθέταμε στο Σ.τ.Ε. προκειμένου να αρχίσει η κρίση: ποιοί θα έφευγαν οριστικά, ποιοί θα έμεναν με μικρή ή μεγάλη παύση των καθηκόντων τους. Και προφανώς απολύθηκε ο Π. Τσάκωνας, καθηγητής της κοινωνιολογίας της Παντείου και Υπουργός Πολιτισμού της Χούντας. Ο πρύτανης Κ. Τούντας, για παράδειγμα, παύθηκε προσωρινά αλλά και άλλοι, όχι όμως πολλοί άλλοι, ούτε οι Ακαδημαϊκοί που χειροκρότησαν τον Παπαδόπουλο, γιατί ο Καραμανλής είχε ζητήσει να είμαστε "προσεκτικοί". Συμβουλή που ακολούθησαν φυσικά όλα τα άλλα Υπουργεία και κυρίως το Υπουργείο Εθνικής Αμύνης με τα "σταγονίδια" υπό τον Ευάγγελο Αβέρωφ.
Το κατά πόσο λόγοι εθνικής ασφάλειας ή λόγοι υπονόμευσης του νεότευκτου δημοκρατικού κεκτημένου μεταβιβασθέντος από τον στρατηγό Γκυζίκη, επέβαλαν στον Αβέρωφ αυτή την επιλογή, διαπιστώθηκε 5 μήνες αργότερα με το "πραξικόπημα της πυτζάμας". Απέτυχε παταγωδώς γιατί προδόθηκε ένδον. Παρά ταύτα, η φασίζουσα νοοτροπία συνεχίστηκε, συνεχίζεται και μάλιστα επιβραβεύεται με την υπουργοποίηση παλαιών χουντικών με ή χωρίς τσεκούρι.
Η υποδόρια παρουσία ενός παρακράτους, που δεν είναι υποχρεωτικά ο Κοτζαμάνης αλλά και υψηλά ιστάμενοι κρατικοί λειτουργοί, μαρτυρά ότι τα "σταγονίδια" δεν εξαφανίστηκαν. Φερ' ειπείν, οι σχέσεις της Χρυσής Αυγής με τα "σταγονίδια" της αστυνομίας. Και πώς αλλιώς, όταν η κάθαρση το 1975, τιμώρησε μεν τους πρωταίτιους και τους διαβόητους βασανιστές, άφησε όμως περίπου αλώβητες τις συνθέσεις και τις ιεραρχήσεις θεσμών όπως της Δικαιοσύνης. Και το ότι αργότερα οι φάκελοι των αντιφρονούντων, που παρακολουθούσε η ΚΥΠ, κάηκαν λόγω του Νόμου για τις "Άρσεις των συνεπειών του Εμφυλίου Πολέμου 1944-1949", ώστε να επέλθει η συμφιλίωση μέσα από τη λήθη, δεν εμπόδισε προ τριετίας, τις νέες παρακολουθήσεις από την ΕΥΠ, για να μην ξεχνιόμαστε. Είχε δίκιο ο Πρίμο Λέβι: όποιος ξεχνά το παρελθόν -το καίει στο Άουσβιτς ή στη Χαλυβουργική- κινδυνεύει να το ξαναζήσει.
Από τη στιγμή που ο Τσάτσος μας ανακοίνωσε τους ενδοιασμούς-σχεδιασμούς του Καραμανλή, κατάλαβα ότι η λεγόμενη "Μεταπολίτευση" δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένας ιστορικός συμβιβασμός της αστικής τάξης με τον εαυτό της. Νοοτροπίες, τρόποι ζωής, συμπεριφορές που θα έπρεπε να ανανεωθούν, ανανεώθηκαν αλλά διατηρώντας όλα τα παλαιά αναχρονιστικά προτάγματα. Έτσι φτάσαμε στο "Survivor". Αντί της Μακρονήσου επιλέχθηκε ο Άγιος Δομήνικος. Θα έπρεπε άραγε να σκεφτώ ότι η μακρά διάρκεια μιας τέτοιας συντηρητικής νοοτροπίας, εξακολουθεί να επικεντρώνεται στο τρίπτυχο "Πατρίς-θρησκεία-οικογένεια" με παραλλαγές;
Και να λησμονήσω ότι η μετεμφυλιακή αστική τάξη εμφορείτο από τον αντικομμουνισμό τον οποίο η κυβέρνηση της ΕΡΕ και ο Υπουργός της των Εσωτερικών Τάκος Μακρής, τον είχαν υποδαυλίσει;
Είναι γνωστό ότι οι προηγούμενες της ΕΡΕ κυβερνήσεις είχαν φροντίσει, από το 1945, να καλύπτουν το παρελθόν του δωσιλογισμού ευνοώντας το ειδικό καθεστώς "εξαίρεσης" που δημιούργησαν οι Νόμοι του εμφυλίου πολέμου και το αείποτε ισχύον "Ιδιώνυμο" του 1929. Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης στους Δωσίλογούς του μιλάει για το "τραύμα" της διαίρεσης: για μια Αθήνα γύρω από τη Μεγάλη Βρετανία που διασκέδαζε στα καμπαρέ των παρόδων της Πλατείας Συντάγματος.
Οι περιπτώσεις βιομηχάνων π.χ. και μεγαλοεπιχειρηματιών που δεν δικάστηκαν είναι ενδεικτικές με ενδεικτικότερη, την περίπτωση του δικαστικού Κωνσταντίνου Κόλλια που, αν και υπόδικος για δωσιλογισμό, απαλλάχθηκε τότε, με βούλευμα και ανταμείφθηκε επί Χούντας με τη θέση του Πρωθυπουργού. Η Μεταπολίτευση, αφού μεταμόρφωσε το ΚΚΕ σε ένα είδος ακίνδυνου συμπαίκτη, ενδυνάμωσε την εθνικιστική "ατζέντα" που επικαλείται συνεχώς ο Αντώνης Σαμαράς.
ΥΓ: Από την συνέντευξη στον Περικλή Δημητρολόπουλο στα πλαίσια του συνεδρίου «η καμπύλη της Μεταπολίτευσης» από τον Κύκλο Ιδεών, 12-14 Μαίου 2024