Με τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννηση του μεγάλου Ελληνοαμερικανού ζωγράφου Θεόδωρου Στάμου (1922-2022), με καταγωγή από τους Τσουκαλάδες Λευκάδας, το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Λευκάδας διοργανώνει την έκθεση «Θεόδωρος Στάμος. Σειρά Λευκάδα (Theodoros Stamos. Lefkada Series), από τη συλλογή του Ιδρύματος Ελληνική Διασπορά, από 15 Σεπτέμβρη -15 Οκτώβρη 2022).
Είχε προηγηθεί το 2017- είκοσι χρόνια μετά τον θάνατό του- μια άλλη έκθεση έργων του της συλλογής Ζαχαρία Πορταλάκη, με πρωτοβουλία του τότε Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Λευκάδας. Μ'αυτή την αφορμή είχα δημοσιεύσει ένα σχετικό άρθρο στο ηλεκτρονικό site Λευκάδα Ζην, στις 7 Αυγούστου 2017. Επικαιροποιώντας σήμερα το άρθρο θα ήθελα να θυμίσω ότι τα πραγματικά αιτήματα γύρω από το σπουδαίο κεφάλαιο Θεόδωρος Στάμος παραμένουν σταθερά και επικεντρώνονται γύρω από την επιτακτική ανάγκη δημιουργίας μιας μουσειακής στέγης που θα φιλοξενήσει έργα του αλλά και οποιοδήποτε υλικό ή πνευματικό κατάλοιπο της ζωής του.
Ο ίδιος ο Θεόδωρος Στάμος, στο εξαιρετικής ενάργειας άρθρο του «Γιατί η Φύση στην Τέχνη», 1954, προσδιορίζει τις επιρροές που δέχτηκε από την Ασιατική τέχνη, Κίνας- Ιαπωνίας, όπου αντίθετα προς την ευρωπαϊκή παράδοση του δυϊσμού «ο ζωγράφος- υποκείμενο θεωρεί τη φύση-αντικείμενο», εδώ ο ζωγράφος ταυτίζεται με τη φύση. Επιρροές που δέχτηκε όχι μόνο ο ίδιος αλλά και ο Ρόθκο και ο Πόλλοκ, που κάνουν χρήση μιας από τις σημαντικότερες αρχές της ανατολίτικης τέχνης, δηλαδή της επίκλησης και του υπαινιγμού: «...στο ζωγράφο υπάρχει μια πνευματική δύναμη που μεταδίδει ζωή και νόημα στις υλικές μορφές/....Η τέχνη είναι υπαινιγμός και ταυτόχρονα υπόσχεση του τέλειου ρυθμού, της ιδανικής ζωής ...».
Σε εκτεταμένη συζήτησή μας με τον Στάμο περί ζωγραφικής στον Άη- Γιάννη Λευκάδας, όχι μόνο για τον Ρόθκο και Πόλλοκ αλλά και για τους Ευρωπαίους ζωγράφους Ματίς, Μπονάρ, Κλέε, Μονέ, από όπου ο Στάμος δέχτηκε επιρροές, ακόμα και για τον Πικάσο, και στην παρατήρησή μου ότι η αυθεντική ζωγραφική εκτείνεται από το γήινο ως το συμπαντικό, ο Στάμος έσπευσε αμέσως να πλειοδοτήσει. Μόλις σήμερα και διαβάζοντας ξανά το άρθρο του Θεόδωρου Στάμου «Γιατί η Φύση στην Τέχνη», που συμπεριλαμβάνεται στον μεγάλο τόμο, Θεόδωρος Στάμος, 1922-1997, Αναδρομική, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου», μπόρεσα να καταλάβω γιατί ο Στάμος πλειοδοτούσε τόσο πάνω στην έννοια του συμπαντικού: «Η ζωγραφική της Άπω Ανατολής –σημειώνει-βρήκε την πιο πετυχημένη έκφρασή της στη σχέση του ανθρώπου με τη φύση». Είναι το σύμπαν στην ολότητά του και στην ελευθερία του, που γίνεται η πνευματική εστία του καλλιτέχνη».
Ο Στάμος χρησιμοποιεί τον όρο πεδίο ήδη από το 1954, «Χρωματικά πεδία 1954-1963», καθώς και στα Κιβώτια του ήλιου (1963-1970), όπου συμπεριλαμβάνεται και το συγκλονιστικό «Κιβώτιο του ήλιου», αφιερωμένο στον Μαρκ Ρόθκο. «Πεδίο με Κιβώτιο του ήλιου», «Κόκκινο και Πράσινο πάνω σε Μπλε Πεδίο». Ο όρος Ατέρμονα Πεδία, 1970-1993, εμφανίζεται μετά το 1970, όταν ο Στάμος αρχίζει να ταυτίζεται με το ελληνικό τοπίο. Δεν πρόκειται απλώς για αχανείς χρωματικούς όγκους ή για την επιλογή χρωμάτων και αξιών φωτός, αλλά και κυρίως για μιαν άλλη αίσθηση ελευθερίας: «Ατέρμονο Πεδίο Δελφοί», 1970, /Ατέρμονο Πεδίο, σειρά Σούνιο, 1971,/ Ατέρμονο Πεδίο Μαραθώνας, 1971.
Ώσπου εισβάλλει ο όρος Ατέρμονα Πεδία Σειρά Λευκάδα,1972-1973,ως το ατέρμον της χαράς της ζωής, Ατέρμονο Πεδίο σειρά Λευκάδα 1976, ως η απροσμέτρητη χαρά του φωτός και της άνοιξης. Αλλά και το σκοτεινό μαύρο ελλοχεύει πάντα, ως απειλή, πιστεύω, συνυφασμένο και με την κατάσταση της υγείας του, ενός βαθύτατα καταθλιπτικού ανθρώπου, του οποίου η μόνη χαρά είναι η δημιουργία-και μόνο- και ως θεραπεία, από την ηλικία των οχτώ χρόνων, όταν του έτυχε το πρώτο άτυχο συμβάν, ως προς την κατάσταση της υγείας του. «Στράφηκα προς την τέχνη από την ανάγκη θεραπείας», είχε δηλώσει σε συνέντευξή του στον Ίρβιν Στάντλερ, 23 Απριλίου 1968. Αυτό κρατάει δια βίου, ακόμα κι όταν το μαύρο επιτείνεται ως απειλή, στη σειρά για τον Κάσπαρ Ντ. Φρήντριχ και Ιερουσαλήμ (1980-1986).
«Η Λευκάδα δεν έχει χρώμα», μου είχε πει πολλές φορές. «Η Λευκάδα έχει φως!» (Και πράγματι η Λευκάδα, μαζί με την Ιεράπετρα Κρήτης έχουν τη μεγαλύτερη ηλιοφάνεια από όλα τα μέρη της Ελλάδας).
Ο Στάμος από το 1972 και μετά έχει ταυτιστεί πλήρως με το φυσικό περιβάλλον της Λευκάδας και την απεραντοσύνη που διανοίγει στο ανθρώπινο πνεύμα. Κάτι που πρώτος είχε βιώσει ο Άγγελος Σικελιανός, όταν στη Λευκάδα έκπληκτος αφουγκράζεται «τον άρρητο παλμό της αιωνιότητας», κι όταν στη Λευκάδα συγκροτεί τη Δελφική Ιδέα, με τη συμπαράσταση της Εύας Πάλμερ-Σικελιανού, ως μια ατέρμονη παγκόσμια και γνήσια ανθρωπιστική δραστηριότητα. Η δε Εύα Πάλμερ-Σικελιανού, στ'Απομνημονεύματά της, γραμμένα στη Ν. Υόρκη, Ιερός Πανικός, που κυκλοφορούν σε έξοχη μετάφραση και σημειώσεις του John P. Anton), αποκαλεί την ακρογιαλιά από το Κάστρο και παραπέρα-ως τη Γύρα και τον Άη-Γιάννη, «Ακρογιαλιά-Πνεύμα», ως γενεσιουργό μιας πραγματικής ανάτασης της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ο Θεόδωρος Στάμος δεν αγνοεί αυτήν την εξυψωτική δύναμη. Η μοίρα των πολλών ανθρώπων δεν τον αφήνει αδιάφορο. Θεωρεί όμως ότι η κυρίως προσφορά του προς το κοινό είναι η τελειότητα και η εξυψωτική δύναμη της τέχνης του. Ότι ο ζωγράφος ο αφοσιωμένος στο έργο του και στην τελειότητα αυτού του έργου εμπλουτίζει τη ζωή του κοινού. Εντελώς αυθόρμητα, μου είχε προτείνει να φιλοτεχνεί ο ίδιος τα εξώφυλλα των βιβλίων μου, διαγιγνώσκοντας, ενδεχομένως, μιαν άλλη διάσταση σ'αυτά τα έργα, αρκεί να του δίνω μια αρχική ιδέα: έτσι, για παράδειγμα, στο μυθιστόρημά μου Σκοτεινή μοίρα, του είπα: «Χώμα και αίμα». Και στο μυθιστόρημα Κάθαρση: «Η αναγεννητική δύναμη του ανθρώπου και της κοινωνίας». Το αποτέλεσμα υπήρξε εκπληκτικό!
Έχω την εντύπωση ότι αυτό που κυριαρχούσε στη συνείδησή του ήταν τα Ατέρμονα πεδία της ανθρώπινης εξύψωσης και διαφυγής, όντας ο ίδιος σε διαρκή, συνήθως ανεκδήλωτη, βαθιά μελαγχολία. Τα Ατέρμονα πεδία του λευκαδίτικου φυσικού περιβάλλοντος του έδιναν τη δύναμη να υπομένει, ως μεγάλος δημιουργός, αυτή τη βαθιά μελαγχολία από τα ατυχή, προσωπικά συμβάντα της ζωής του, και ν'αντέχει, όντας μέσα στην απεραντοσύνη της σκέψης, που διανοίγει ο μικρός λευκαδίτικος χώρος. Η Θεοδώρα Γεωργάκη, που για χρόνια επίμοχθα είχε την ευθύνη της διοργάνωσης εκθέσεων ζωγραφικής της Αίθουσας Τέχνης «Θεόδωρος Στάμος», κατόρθωσε ν'αποτυπώσει στις καλλιτεχνικές φωτογραφίες της-σε καίριες στιγμές- τα ατέρμονα πεδία του λευκαδίτικου φυσικού περιβάλλοντος. (Καλό θα ήταν κάποια τοπικά μέσα ενημέρωσης ν'αναδημοσιεύσουν του Θεόδωρου Στάμου «Γιατί η φύση στην τέχνη», όπως το άρθρο αναγράφεται στον τόμο: Θεόδωρος Στάμος: 1922-1997. Αναδρομική – Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου).
Βρισκόμαστε σ'αυτό το καίριο σημείο, να βοηθήσομε ώστε να δικαιωθεί ένας μεγάλος καλλιτέχνης, ένας μεγάλος δημιουργός. Γι' αυτό και όλως ιδιαιτέρως πρέπει να ευχαριστήσω την κ. Παρασκευή Κοψιδά – Βρεττού, που από πάντα την απασχολεί η μεταθανάτια τύχη αυτού του μεγάλου δημιουργού, και που με δική της πρωτοβουλία και την απίστευτη προθυμία του συλλέκτη Ζαχαρία Πορταλάκη είχε διοργανωθεί το 2017 το τιμητικό αφιέρωμα στον Θεόδωρο Στάμο (Ημερίδα και έκθεση ζωγραφικής), και είχε ενταχθεί στις Γιορτές Λόγου και Τέχνης. Πραγματικά υπεράνθρωπα είχε προσπαθήσει η κ. Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού και κάτω από άκρως αντίξοες συνθήκες να πετύχει αυτή η διοργάνωση. Και που είναι από τα ελάχιστα πρόσωπα στη Λευκάδα που έχει βαθιά επίγνωση της μεγάλης καλλιτεχνικής κληρονομιάς του Θεόδωρου Στάμου.
Αυτή τη στιγμή το βάρος της ευθύνης ξαναγυρίζει στους Λευκαδίτες. Το φετινό αφιέρωμα αποτελεί τη μεγάλη ευκαιρία να ξαναζωντανέψει η παρουσία του Στάμου στη Λευκάδα, σε αυτό το σπάνιας ομορφιάς νησί των ανοιχτών οριζόντων, αλλά και στον κόσμο ολόκληρο.
(Στο σπίτι του Μότσαρτ στο Σάλτσμπουργκ οι άνθρωποι κάθε μέρα σχηματίζουν ουρά για να το επισκεφτούν).
Η υπόθεση Θεόδωρου Στάμου δεν είναι μια επαρχιακή υπόθεση. Αν ο Δήμος Λευκάδας είχε αποδεχτεί τη δωρεά του Στάμου, αμέσως με τον ερχομό του στη Λευκάδα, να προσφέρει 45 πολύτιμα έργα του, (τα οποία, τελικά-μετά τη μη αποδοχή- δώρισε στην Εθνική Πινακοθήκη), ο Δήμος θα είχε σήμερα μιαν ανυπολόγιστη περιουσία, και κυρίως τη δυνατότητα διασύνδεσης με τα διεθνή κέντρα της τέχνης: ώστε να εφελκύεται όχι μόνο το διεθνές κοινό αλλά και οι σπουδαστές της τέχνης από όλο τον κόσμο. Οι προτάσεις Ζαχαρία Πορταλάκη, το 2017 διάνοιγαν μια δεύτερη και –πολύ φοβάμαι- τελευταία μεγάλη ευκαιρία για τη Λευκάδα. Πρέπει απαραιτήτως και ταχύτατα να εξευρεθεί μία στέγη και να αρχίσει ο αγώνας για την «επιστροφή» του Στάμου στη Λευκάδα, να επιτευχθεί η διασύνδεση με τα διεθνή κέντρα τέχνης και το ελληνικό και το διεθνές κοινό –και οι σπουδαστές-ν'αρχίσουν να επισκέπτονται τη Λευκάδα. (Κι ούτε μπορεί και επιτρέπεται η Λευκάδα, η πατρίδα του Στάμου, να αρκείται σε αναπαραγωγές των έργων του, τη στιγμή που μπορεί να διαθέτει αυθεντικά του έργα).
Προσκαλούμε όλους τους Λευκαδίτες -και μη-, που κατανοούν αυτά τα μεγάλα ζητήματα, να εκφέρουν τη γνώμη τους και να έχουν την ενεργό συμμετοχή τους. Πρόκειται για ένα τεράστιο πολιτιστικό βήμα για τη Λευκάδα.