Η Τουρκία είναι μια χώρα με πλούσιο υπέδαφος, μεγάλο γεωργικό τομέα και φθηνό εργατικό δυναμικό που της δίνει σημαντικά πλεονεκτήματα στην προσέλκυση επενδύσεων, ιδιαίτερα στους μεταποιητικούς κλάδους. Μετά το 2000 η τουρκική οικονομική πολιτική εστιάστηκε στην εφαρμογή φιλόδοξων μεταρρυθμίσεων σε πολλούς τομείς και είχε επιτυχίες στη βελτίωση της ακραίας φτώχειας. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου η Τουρκία αστικοποιήθηκε και εφάρμοσε σωστά πλαίσια μακροοικονομικής και δημοσιονομικής πολιτικής με άνοιγμα στο εξωτερικό εμπόριο, ενώ εναρμόνισε πολλούς νόμους και κανονισμούς βάσει των προτύπων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επίσης, ξεπέρασε ικανοποιητικά την παγκόσμια κρίση του 2008/09 με την οικονομία της να ανέρχεται με σημαντικούς ρυθμούς μέχρι το 2013. Τα τελευταία χρόνια όμως τα πλεονεκτήματα αυτά σταδιακά χάνονται λόγω της αυταρχικής διακυβέρνησης της χώρας και των αλλοπρόσαλλων αποφάσεων και οικονομικών «συνταγών» που επιβάλει ο Πρόεδρος Ερντογάν.
Το βιοτικό επίπεδο που έχει επιτύχει η Τουρκία γίνεται καλύτερα αντιληπτό όταν συγκρίνεται με αυτό της Ελλάδας (πίνακας 1). Τα διαγράμματα εκφράζουν το ετήσιο κατά κεφαλήν Εγχώριο Προϊόν σε ευρώ των δύο χωρών και δείχνουν τη διαχρονική οικονομική πορεία τους τα τελευταία 60 χρόνια. Στην ουσιαστικά τα στοιχεία αυτά απεικονίζουν το μέσο εισόδημα στην Ελλάδα που επί δεκαετίες ήταν πολύ μεγαλύτερο από της Τουρκίας, με την απόσταση να αυξάνεται συνεχώς από τότε που ενταχθήκαμε στο ευρώ. Μέχρι τη διεθνή κρίση του 2008/09 η Ελλάδα είχε φτάσει να έχει κατά κεφαλήν ΑΕΠ €14.500 πάνω από ότι η Τουρκία. Η χρεωκοπία όμως και τα μνημόνια έφεραν μια μείωση στη διαφορά η οποία σήμερα παραμένει ακόμα μεγάλη στα €9.500. Το σημαντικό για τα επόμενα χρόνια είναι ότι η χώρα μας κοιτάζει το μέλλον με αισιοδοξία ενώ αντίθετα από το 2013 και μετά η οικονομική κρίση στην Τουρκία έχει πιέσει πολύ το ήδη χαμηλό βιοτικό επίπεδο.
Τα οικονομικά προβλήματα της Τουρκίας άρχισαν να διαφαίνονται μετά το 2014 όταν μεταπήδησε ο Ρ.Τ. Ερντογάν από την πρωθυπουργία στην Προεδρία. Μια σταδιακή απορρύθμιση σε πολλούς τομείς του Δημόσιου και στον ιδιωτικό τομέα έγινε εμφανής από το 2015 και μετά. Σημαντικό ρόλο στη χειροτέρευση της κατάστασης ασφαλώς έπαιξε και το πραξικόπημα του 2016. Αυτό καταγράφει ανάγλυφα η συνεχείς πτώση της οικονομίας που εκτός της πολιτικής ρευστότητας πιέζεται από κύματα έντονου πληθωρισμού και εξασθένισης της εξωτερικής αξίας του νομίσματος (πίνακας 2).
Τα επίσημα στοιχεία όμως του πληθωρισμού που καταρτίζονται από την Turkstat, αμφισβητούνται από πολλούς αναλυτές γιατί υποεκτιμούν την πραγματικότητα. Στην εξήγηση των αιτιών του πληθωρισμού δεν θα πρέπει να ξεχνούμε το ρόλο που παίζει η συνεχής μεγέθυνση της πολεμικής βιομηχανία της Τουρκίας όπου εισρέουν πολλών δις δημόσιες επενδύσεις. Υλικά και εργατικό δυναμικό απασχολείται σε αυτό τον τομέα για να παράγει «κανόνια» που κατευθύνονται προς κάλυψη των αναγκών του υπουργείου Άμυνας και κάποιες εξαγωγές, χωρίς αντίστοιχη αύξηση των αγαθών και υπηρεσιών που χρειάζεται η εσωτερική αγορά. Το γεγονός αυτό από μόνο του δημιουργεί υπερβάλλουσα ζήτηση και πληθωριστικές πιέσεις στο επίπεδο των τιμών.
Την υποεκτίμηση του πληθωρισμού αποδεικνύει και το γεγονός της μεγάλης διαφοράς μεταξύ του επίσημου δείκτη τιμών καταναλωτή σε σχέση με τον υποδείκτη της διατροφής (γενικός δείκτης 21%, δείκτης διατροφής 28%) . Δεν δικαιολογείται σε μια χώρα όπου η γεωργική παραγωγή είναι τόσο μεγάλη να αυξάνονται οι τιμές όλων των βρώσιμων προϊόντων στην αγορά. Δυστυχώς η εξήγηση οφείλεται στη στατιστική μεθόδευση ωραιοποίησης του γενικού επίπεδο των τιμών που ακολουθεί της επιταγές της εξουσίας και όχι της αγοράς. Μια ομάδα ανεξάρτητων ακαδημαϊκών και ερευνητών στην Τουρκία (ENAG) τοποθετεί το ρυθμό του πληθωρισμού σήμερα στο 50% που φαίνεται να έχει την πλέον ρεαλιστική εκτίμηση όταν λάβουμε υπόψη ότι το τελευταίο 12μηνο η υποτίμηση της λίρας ήταν της τάξης του 70%.
Η κατάρρευση της τουρκικής λίρας, τροφοδοτούμενη από τον πληθωρισμό και τα τεχνητώς χαμηλά επιτόκια, έχει οδηγήσει σε μαζική έξοδο των ξένων κεφαλαίων και παράλληλα έχει αναγκάσει τους Τούρκους πολίτες να μετατρέπουν τα χρήματα τους είτε επισήμως είτε μέσω της μαύρης αγοράς σε δολάρια και ευρώ. Εκτιμάται ότι το 65% των ατομικών αποταμιεύσεων, εμφανών ή αφανών, έχει μετατραπεί σήμερα σε συνάλλαγμα και χρυσό. Το αποτέλεσμα όμως της φυγής από το εθνικό νόμισμα καθιστά πρώτα απ' όλα τις εμπορικές τράπεζες ευάλωτες σε πιθανή κατάρρευση. Άκρως εκτεθειμένες στην τουρκική αγορά είναι οι ισπανικές τράπεζες με ανοίγματα στο σύνολο τους που φτάνουν τα €63 δις (πρόβλημα έχει η BBVA).
Ακολουθούν οι γαλλικές με €19 δις (κυρίως η BNP Paribas), οι Αγγλικές με €11 δις, οι Αμερικανικές με €9 δις και οι Γερμανικές με €7 δις. Με μικρότερα ποσά είναι εκτεθειμένες οι Ιταλικές, €6 δις (κυρίως η UNICREDIT) και οι Ολλανδικές (κυρίως η ING). Ο κίνδυνος της έκθεσης σε μεγάλες απώλειες κεφαλαίων των Ισπανικών τραπεζών εξηγεί μάλιστα το λόγο επίσκεψης στην Άγκυρα του Ισπανού πρωθυπουργού και η προθυμία του να προωθήσει πωλήσεις στρατιωτικού εξοπλισμού στην Τουρκία σε μια προσπάθεια αντιστάθμισης της ζημιάς.
Οι τουρκικές εμπορικές τράπεζες έχουν στο χαρτοφυλάκιο τους ένα ανησυχητικά μεγάλο αριθμό κόκκινων δανείων και βαρύνονται με τις μισές περίπου από τις βραχυπρόθεσμες υποχρεώσεις της χώρας σε συνάλλαγμα. Το ποσό αυτό υπολογίζεται σε €126 δις. Τα συναλλαγματικά διαθέσιμα της χώρας έχουν μειωθεί δραματικά καθώς χρησιμοποιούνται τα τελευταία χρόνια προκειμένου να στηριχθεί η λίρα. Επισήμως, η κεντρική τράπεζα της χώρας παρουσιάζει αποθεματικό €77 δις. Ένα νούμερο που αμφισβητείται από τους τραπεζικούς κύκλους οι οποίου υπολογίζουν ότι το πραγματικό μέγεθος είναι αρνητικό και γύρο στα -€40 δις, γιατί η αληθινή εικόνα εμφανίζεται μόνο εφόσον αφαιρεθούν οι συναλλαγματικές υποχρεώσεις των εμπορικών τραπεζών.
Όταν χτίζεις σε μια ανοιχτή οικονομία παραβλέποντας ότι η άνοδος των εισοδημάτων στην Τουρκία την περίοδο μετά το 2000 στρέφεται όλο και περισσότερο στα εισαγόμενα, σύντομα θα καταλάβεις ότι δίνεις δουλειές στο εξωτερικό και ανεβάζεις την ανεργία στο εσωτερικό. Η αύξηση του ελλείμματος στο εξωτερικό ισοζύγιο μαζί με την πτώση της οικονομίας τροφοδοτούν συνεχώς την ανεργία που έχει φτάσει σήμερα το 14% συνολικά και το 27% στους νέους.
Το καμπανάκι του κινδύνου χτυπά ηχηρά εδώ γιατί και αυτά τα στατιστικά στοιχεία πρέπει να τα διαβάζουμε ως ενδεικτικά και όχι ως αποδεικτικά της πραγματικής εικόνας. Για παράδειγμα ένα μεγάλο ποσοστό του εργατικού δυναμικού υποαπασχολείται ή εργάζεται στην αδήλωτη αγορά εργασίας. Υπολογίζεται μάλιστα ότι το ποσοστό αυτό αποτελεί το 33% του συνολικού εργατικού δυναμικού. Οι δε απολαβές σε αυτή τη μερίδα των εργαζομένων είναι €4,9 την ημέρα, γεγονός που σημαίνει ότι περί τα 10 εκατομμύρια άτομα του συνολικού πληθυσμού αμείβεται με το χαμηλότερο ημερομίσθιο που υπάρχει στην Ευρώπη. Παράλληλα, στο όριο της φτώχιας βρίσκεται το 20% των εργαζομένων στην Τουρκία όταν το αντίστοιχο ποσοστό φτώχιας στην Ελλάδα είναι 4%.
Το όραμα αναβίωσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας δεν μπορεί να βοηθά στην συνοχή ενός λαού όταν αδυνατεί να λειτουργεί ως υποκατάστατο των αγαθών και υπηρεσιών πρόνοιας που απεγνωσμένα αναζητούν τα χαμηλά εισοδήματα, τα οποία βλέπουν κάθε ημέρα την αγοραστική δύναμη των χρημάτων τους να μειώνεται. Αυτό είναι και το κομβικό σημείο πάνω στο οποίο μπορεί να εκτιμηθούν οι πολιτικές εξελίξεις της επόμενης ημέρας στην Τουρκία. Ας δούμε λίγο πιο βαθιά τις εισοδηματικές διαφορές που υπάρχουν στην ενδοχώρα ανά επαρχία με γνώμονα το γεγονός ότι στα Μεσογειακά παράλια υπάρχει υψηλότερο επίπεδο διαβίωσης και οι πολίτες είναι περισσότερο φιλοευρωπαϊστές από ότι στην υπόλοιπη χώρα όπου το θρησκευτικό συναίσθημα είναι πιο ισχυρό.
Στην Τουρκία μπορούμε να διακρίνονται τρία κοινωνικά στρώματα εισοδημάτων ανάλογα με την γεωγραφική θέση των 81 επαρχιών. Ενώ το συνολικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ το 2021 εκτιμάται σε €7.580, όσες τοπικές κοινωνίες βρέχονται από θάλασσα (Μεσόγειος, Μαρμαράς, Μαύρη θάλασσα), έχουν μαζί με την Άγκυρα μέσο όρο εισοδήματος €9.310 και πληθυσμό γύρο στα 50 εκατομμύρια. Σε μεγάλο βαθμό οι επαρχίες αυτές βλέπουν την Ευρώπη ως εθνικό στόχο και έχουν επηρεάσει τις πολιτικές των κυβερνήσεων προς την κατεύθυνση της ένταξη της χώρας τους στην ΕΕ. Οι επαρχίες που είναι κοντά με τις «παραλιακές», αλλά δεν βρέχονται από θάλασσα, έχουν κατά κεφαλήν εισόδημα €6.080 και πληθυσμό περίπου 10 εκατομμύρια. Το τρίτο επίπεδο επαρχιών των 25 περίπου εκατομμυρίων κατοίκων ζει σε ηπειρωτικές περιοχές και τη λεγόμενη βαθιά Ανατολή. Εκεί το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι μόνο €4.800.
Όσο τα εισοδήματα μειώνονται μια γενική δυσφορία διαχέεται σε κάθε κοινωνικό στρώμα. Η σημερινή μιλιταριστική Τουρκία με έντονη στροφή τα τελευταία χρόνια προς την Ισλαμική θρησκεία βρίσκει τελείως αντίθετους το μισό τουλάχιστο ντόπιο πληθυσμό που θέλει να διατηρήσει το βιοτικό του επίπεδο, τα δυτικοευρωπαϊκά του πρότυπα και την πιθανότητα να αποκτήσει κάποια στιγμή την ευρωπαϊκή ταυτότητα και το ευρώ. Ο υπόλοιπος πληθυσμός και ιδιαίτερα όσοι ζουν στη βαθιά Ανατολή έχουν ως πρώτο μέλημα την τροφή και την αξιοπρεπή διαβίωση που χάνεται λόγω της ανόδου του πληθωρισμού και της διατήρησης του μεροκάματου και των μισθών σε απαράδεχτα χαμηλά επίπεδα.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες είναι περισσότερο πιθανό το πολιτικό «εκκρεμές» να ευνοήσει την απαλλαγή από το σημερινό καθεστώς Ερντογάν παρά ένα θερμού επεισοδίου με γείτονες χώρες που θα παρασύρει το βιοτικό επίπεδο σε ένα ακόμα χειρότερο και αβέβαιο μέλλον. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει κανείς όταν υπολογίσει τις διπλωματικές επιτυχίας της Ελλάδας και την αναβάθμιση των εξοπλιστικών προγραμμάτων της σε σχέση με την Τουρκία. Σε τελική ανάλυση τι κίνητρο θα έχουν οι ένστολοι στην Τουρκία να υποστηρίξουν τις πολιτικές φιλοδοξίες ενός Προέδρου και να εμπλακούν σε θερμό επεισόδιο όταν γνωρίζουν ότι ο μισθός του ταγματάρχη στην Τουρκία είναι τρεισήμισι φορές μικρότερος από ότι του αντίστοιχου Έλληνα ταγματάρχη;
