Κεντρική αντίληψη-συμπέρασμα του βιβλίου ότι εκείνη ήταν και παρέμεινε ως τον θάνατό της, το 1977, πάντα η σπουδαία Κάλλας και ουδέποτε «η μίζερη, διχασμένη Μαρία» ως προβληματικό και άρρωστο, άνισο alter ego. Όπως ισχυρίζονται όλες, μα όλες οι ταινίες, με τελευταίες Κάλλας την Μόνικα Μπελούτσι και την Αντζελίνα Τζολί, εκείνη του Τζεφιρέλι, τα δακρύβρεχτα μικροαστικά ντοκιμαντέρ και ένα θεατρικό έργο καλογραμμένο αλλά με την Κάλλας ως ξεπερασμένη, υστερική πριμαντόνα-δασκάλα.
Μιχάλης Δημητρίου: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης
Ο Μιχάλης Δημητρίου γεννήθηκε στην Πάτρα, σπούδασε Δημόσια διοίκηση και Πολιτικές επιστήμες, και παρακολούθησε σειρά μαθημάτων Νομικής, Ιστορίας και Δημοσιογραφίας στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Δίδαξε Δημοσιογραφία και Πολιτική επιστήμη στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και σε γνωστές δημοσιογραφικές σχολές.
Πραγματοποίησε πολύχρονες συνεργασίες, κατείχε επιτελικές θέσεις σε όλο το φάσμα των ΜΜΕ – πολιτικά περιοδικά, ραδιοφωνία, τηλεόραση (ΕΡΤ, ΑΝΤ1), εφημερίδες, διαδίκτυο. Διετέλεσε σύμβουλος διοίκησης και προγράμματος σε τηλεοπτικούς σταθμούς και επιτελικό στέλεχος μεγάλων εταιρειών επικοινωνίας. Συνεργάστηκε, σε τηλεοπτικά ρεπορτάζ και έρευνες, με τους διεθνείς σταθμούς BBC, CNN, TV5, DW. Υπήρξε μέλος και εισηγητής υποθέσεων στο ΕΣΡ, καθώς επίσης και μέλος του συμβουλίου επικοινωνίας της Εκκλησίας της Ελλάδος επί Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου έως τον θάνατό του.
Έχει ασχοληθεί συστηματικά με θέματα λογοτεχνίας και έχει γράψει σειρά σεναρίων για ντοκιμαντέρ, ιστορικές έρευνες και ταινίες με γνωστούς σκηνοθέτες. Έχει συγγράψει και εκδώσει ιστορικά βιβλία, έχει ταξιδέψει σε πολλές χώρες του κόσμου, συνήθως με αποστολές Προέδρων της Δημοκρατίας και Πρωθυπουργών, και έχει πραγματοποιήσει σωρεία συνεντεύξεων και ρεπορτάζ. Είναι από τους πρώτους δημοσιογράφους που τιμήθηκαν με το βραβείο του Ιδρύματος Μπότση, το 1988. Το βιβλίο του Δεν είμαι η Μαρία... είμαι η Κάλλας: Η πραγματική της ζωή και οι μύθοι 100 χρόνων, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Bell, μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη.
Από πότε ξεκίνησε το ενδιαφέρον σας να γράψετε ένα βιβλίο για τη Μαρία Κάλλας;
Το ενδιαφέρον υπήρχε από πολλά χρόνια, όταν ως συντάκτης του Βήματος συγκέντρωνα στοιχεία για τα πεπραγμένα του βίου και της τέχνης της. Με τον καιρό, διαπίστωνα πόσο αναληθή, κατασκευασμένα και κακής προαίρεσης ήταν πολλά δημοσιεύματα και βιογραφίες είτε με σκουριασμένους μύθους είτε με φθονερές επινοήσεις των ΜΜΕ. Εμφανής η εμπάθεια, αποκαθήλωση και μείωση μιας σπουδαίας αλλά κι αυτόνομης καλλιτεχνικής προσωπικότητας, η ικανοποίηση αισθημάτων όχλου για μείωση των ισχυρών προσωπικοτήτων. Με τα χρόνια συγκέντρωσα και κατέχω ένα σπάνιο αρχείο με πρωτογενές υλικό από δεκάδες μαρτυρίες φίλων της Κάλλας, δημοσιεύματα ελληνικά και διεθνή, βιβλία, προσωπικά αρχεία κ.λπ. Εδώ ανακάλυψα την αληθινή Κάλλας, με τα λάθη και τις αδυναμίες της, τις φιλοδοξίες αλλά και την πολύπλευρη μεγαλοσύνη της.
Πόσα χρόνια κάνατε για να το γράψετε;
Χρειάστηκε μια τετραετία για να πάρω την απόφαση για ένα «βιβλίο ανατρεπτικό» της στρέβλωσης, ένα βιβλίο για την αληθινή Μαρία Κάλλας, βασισμένο σε πρωτογενείς πηγές. Ήταν αποφασιστικής σημασίας η ενθάρρυνση και πολύτιμη καθοδήγηση του Κώστα Πυλαρινού, προέδρου του Ιδρύματος Υποτροφιών Μ. Κάλλας μετά τον Χρήστο Λαμπράκη και του πιο παλαιού, εν ζωή, φίλου της Κάλλας από τη δεκαετία του 1960.
Ανακάλυψα την αληθινή Κάλλας, με τα λάθη και τις αδυναμίες της, τις φιλοδοξίες αλλά και την πολύπλευρη μεγαλοσύνη της.
Ποια ήταν η αφορμή της έκδοσής του;
Διπλή η αφορμή. Αφενός το πλήθος των βιβλίων με ευφάνταστες πλαστές κατασκευές. Με τερατολογίες για τη ζωή της και τη μεγαλειώδη σταδιοδρομία της στο λυρικό θέατρο, με μυθεύματα, όπως για τη σχέση της με τον Ωνάση και τις σπουδαίες συνεργασίες της λ.χ. με Βισκόντι, Παζολίνι, Μπερνστάιν, Τζεφιρέλι, Κάραγιαν, Μινωτή, Τσαρούχη. Συνεργασίες που μειώνονταν με κουτσομπολιά και δήθεν μικρότητες αλαζονείας της Κάλλας. Αφετέρου, ισχυρό κίνητρο ήταν η αποκάλυψη για το (τελευταίο) ελληνικό καλοκαίρι της Κάλλας στην Ουρανούπολη, φιλοξενούμενης του Κώστα Πυλαρινού με τη συντροφιά της Βάσως Δεβετζή και άλλων στενών φίλων. Άγνωστο και σημαντικό γεγονός στη ζωή της, καθώς δίπλα στην Πολιτεία του Αγίου Όρους –παρθενική τότε περιοχή– η Κάλλας χαίρεται τη φύση, αναπολεί, στοχάζεται, συζητά. Και αξιολογεί τα πεπραγμένα της και σχεδιάζει νέες δράσεις στο μέλλον. Η επέτειος των 100 χρόνων από τη γέννησή της, στις 2 Δεκεμβρίου 1923, ήταν ένας στόχος να είναι έτοιμο το βιβλίο, όπως και έγινε.
Ο τίτλος Δεν είμαι η Μαρία... είμαι η Κάλλας είναι συμβολικός ή δηλώνει κάτι κυριολεκτικά;
Το δεύτερο. Αποτελεί επινόηση της συζύγου μου, Ελένης Βαλλίδη. Κωδικοποιεί με τον καλύτερο τρόπο την κεντρική αντίληψη-συμπέρασμα του βιβλίου ότι ήταν και παρέμεινε ως τον θάνατό της, το 1977, πάντα η σπουδαία Κάλλας και ουδέποτε «η μίζερη, διχασμένη Μαρία» ως προβληματικό και άρρωστο, άνισο alter ego. Όπως ισχυρίζονται όλες, μα όλες οι ταινίες, με τελευταίες Κάλλας την Μόνικα Μπελούτσι και την Αντζελίνα Τζολί, εκείνη του Τζεφιρέλι, τα δακρύβρεχτα μικροαστικά ντοκιμαντέρ και ένα θεατρικό έργο καλογραμμένο αλλά με την Κάλλας ως ξεπερασμένη, υστερική πριμαντόνα-δασκάλα.
Επίκεντρο της αφήγησης, το τελευταίο καλοκαίρι διακοπών της Κάλλας στην Ουρανούπολη. Κατά πόσον η φαντασία συμβαδίζει με την πραγματικότητα;
Το βιβλίο χαρακτηρίστηκε και είναι μια μοντέρνα σύνθεση βιογραφίας και ντοκουμέντων, δηλαδή καρπός ερευνητικής δημοσιογραφίας και λογοτεχνίας, δηλαδή και μιας λυρικής απόδοσης της πραγματικότητας. Η Κάλλας, πολυσύνθετη προσωπικότητα, αισθανόταν βαθιά, ονειρευόταν ακόμα και ξύπνια, σχεδίαζε όλο και πιο φιλόδοξους στόχους, στοχαζόταν.
Η ζωή της διάσημης σοπράνο υπήρξε γεμάτη πικρίες αλλά και περιόδους λαμπρής αναγνώρισης και δόξας. Δεν είναι ο δρόμος της πορείας στη δόξα στρωμένος με ροδοπέταλα;
Όντως, η ζωή της Κάλλας υπήρξε συναρπαστική, με πλούσιες εναλλαγές, απορρίψεις και μικρότητες φθόνου και ανταγωνισμού, πολλές πικρίες, αλλά όλα αυτά τα λειαίνει, τα μικραίνει σε σημασία η επιτυχία, η λαμπρή αναγνώριση και μάλιστα η παγκόσμια αναγνώριση. Οι μικροαστικές βιογραφίες αγνοούν τι σημαίνει να είναι κορυφαία στον τομέα της παγκοσμίως, να χωρίζεται η Όπερα σε εποχή πριν από και μετά την Κάλλας. Χόρτασε δόξα και αναγνώριση μοναδική η Κάλλας, έφυγε πλήρης τελικά. Όχι καταθλιπτική, κλαψιάρα, μίζερη και τόσα άλλα. Το αντίθετο, πίστευε και γι' αυτό δόξαζε το πεπρωμένο της.
Το βιβλίο χαρακτηρίστηκε και είναι μια μοντέρνα σύνθεση βιογραφίας και ντοκουμέντων, δηλαδή καρπός ερευνητικής δημοσιογραφίας και λογοτεχνίας.
Στη ζωή της σημαντικό ρόλο έπαιξε η μητέρα της, που την παρότρυνε και τη στήριξε στα πρώτα βήματα. Γιατί αυτή η σχέση μετατράπηκε σε σχέση αγάπης και μίσους;
Γιατί η μητέρα της, όπως αργότερα και ο πατέρας της, ήταν δέσμια της αντίληψης ότι η Μαρία τής οφείλει, σαν παιδί της, να τη ζήσει διά βίου. Αξίωση που χαρακτήριζε πολλούς γονείς στην Ελλάδα τον περασμένο αιώνα, να τους ζήσουν και να τους υπηρετούν τα παιδιά τους όταν γεράσουν. Τα έχει περιγράψει αυτά και ο Παπαδιαμάντης. Η Κάλλας το έζησε αυτό στο πετσί της, όπως και τον φθόνο ανταγωνισμού από την αδελφή της. Τα ξεπέρασε όμως με τον χρόνο, ώριμα.
Σπουδαίο ρόλο στην καριέρα της έπαιξε και η δασκάλα της, η Ισπανίδα Ιντάλγκο. Με ποιον τρόπο;
Η ίδια η Κάλλας τής αναγνωρίζει τα πάντα στη διαμόρφωση τόσο της προσωπικότητάς της ως έφηβης όσο και της καλλιτεχνικής της ωρίμανσης με πίστη στην αξία της, με ανιδιοτέλεια, με όλη τη δύναμη της εμπειρίας της, διάσημης στα μεγάλα λυρικά θέατρα ως πρωταγωνίστριας με τον Καρούζο. Ήταν η δεύτερη μητέρα της, ο θηλυκός Μέντωρ σαν τη θεά Αθηνά στην Οδύσσεια.
Στη διάρκεια της ζωής της ένιωσε μεγάλη απογοήτευση και στις σχέσεις που είχε με τους άνδρες. Πρώτα από τον σύζυγό της, τον Μενεγκίνι. Γιατί έφτασαν μέχρι το διαζύγιο, αν και τη στήριξε στην καριέρα της;
Συνοπτικά, η Κάλλας όφειλε πολλά στον Μενεγκίνι και τον τίμησε πάντα ως σύζυγό της. Ωστόσο, εκείνος παρέμεινε ένας επαρχιώτης, χωρίς καμία εξέλιξη, χωρίς να μάθει μια ξένη γλώσσα, ανασφαλής και εγωκεντρικός, με διαρκή έμφαση στον διαχειριστικό τομέα των εισοδημάτων της Κάλλας. Με θλιβερή κατάληξη να κάνει κρυφή, ιδιοτελή οικειοποίηση των κοινών τους λογαριασμών για να την έχει σε διαρκή αιχμαλωσία. Συνολική συμπεριφορά που εξόργισε την Κάλλας, σε συνδυασμό με το ότι ο Μενεγκίνι δεν συμβάδιζε με τη διεθνή εικόνα και αξία της συζύγου του ούτε στο βάθος την είχε αποδεχτεί. Τόνιζε πάντα τη δική του αξία και συμβολή.
Μοιραία η σχέση της με τον Αριστοτέλη Ωνάση. Θα μπορούσε ο Ωνάσης να παντρευτεί τη Μαρία Κάλλας; Δεν έμοιαζαν δύο πολύ διαφορετικοί άνθρωποι;
Θα μπορούσε να είχε παντρευτεί με τον Ωνάση, εάν του είχε θέσει με ευθύτητα το θέμα αυτό (που δεν το έθεσε ποτέ), εάν δεν ήταν τόσο υποταγμένη ως γυναίκα απέναντί του (σε αντίθεση με τις απιστίες της Τίνας Λιβανού). Αντίθετα, λειτούργησε ως λάφυρο για τον Ωνάση, ως διαβατήριο για τον κόσμο της εξουσίας και των επιχειρήσεων με ένα τόσο μυθικό όνομα δίπλα του. Ένα διαβατήριο και στον χώρο της Τέχνης, όπου κυριαρχούσε ο Νιάρχος. Υποταγμένη διαρκώς, εξαρτημένη σαρκικά ως γυναίκα και χωρίς δική της οικογένεια και συγγενείς, τελικά άφησε τον Ωνάση να της συμπεριφέρεται, σταδιακά, ως Ανατολίτης βεζίρης και με εκείνη ως επίλεκτο μέρος του χαρεμιού του. Ήταν διαφορετικοί άνθρωποι ως χαρακτήρες αλλά χωρίς τελικά ισότιμη σχέση αμοιβαίου σεβασμού. Γι' αυτό τελικά, η ιστορική αλήθεια είναι πως η Κάλλας εγκατέλειψε αυτή πρώτη τον Ωνάση, μήνες πριν από τον γάμο του με την Τζάκι Κένεντι, ενώ ουδέποτε επανήλθε σε νέα σχέση μαζί του, παρά τις συνεχείς προσπάθειές του.
Εντύπωση μου έκανε το θάρρος που είχε να διατυπώνει δημόσια τη γνώμη της. Αυτό τη βοήθησε στην καριέρα της;
Το πλήρωσε τότε, γιατί κιτρινισμό εις βάρος της έκαναν πολλά και σοβαρά ΜΜΕ (κυρίως περιοδικά και εφημερίδες της εποχής), όμως έτσι άφησε μια σπουδαία παρακαταθήκη αυτονομίας της Τέχνης απέναντι στα στυγνά συμφέροντα και στα ΜΜΕ (και τότε και πάντα δηλαδή) και στις διοικήσεις ορισμένων λυρικών θεάτρων ως εμπορικών επιχειρήσεων κυρίως. Αποκάλυψε την αλήθεια για τη θλιβερή «εσωτερική διαδικασία» στα παρασκήνια των θεάτρων όπερας, της πιο αριστοκρατικής τέχνης της εποχής, τις διαπλοκές, τον κιτρινισμό και τις σκοπιμότητες σε πολλά διεθνή ΜΜΕ. Οι επιθετικές-καταγγελτικές αλήθειες αυτές της ανυπότακτης Κάλλας θα μείνουν, δικαιώνονται και θα απασχολήσουν πολλά διδακτορικά στο μέλλον.
Απίστευτη είναι η ιστορία που αναφέρετε στο βιβλίο για την παρουσία της Κάλλας στο Ηρώδειο, για τις παραστάσεις τον Αύγουστο του 1957. Ποια είναι η αλήθεια και τι συνέβη στην πραγματικότητα;
Θέλει πολλές σελίδες να περιγραφεί το άθλιο γεγονός της συμπεριφοράς απέναντί της, επί μήνες μάλιστα, τόσο από τα τότε δημοκρατικά και αριστερά κόμματα, δέσμια ενός δημαγωγικού λαϊκισμού του Γεωργίου Παπανδρέου και πολλών άλλων, όσο και των εφημερίδων της εποχής. Θέμα γενικότερης μελέτης κατά πόσο δημοσιογράφοι και κριτικοί της τότε αντιπολίτευσης πολέμησαν κάθε σπουδαία καλλιτεχνική αξία, από τον Μπέργκμαν και τους Μπιτλς έως τους υπερρεαλιστές και την Κάλλας. Μικροελλαδισμός, στον τομέα αυτό, της τότε αριστεράς και της «δημοκρατικής παράταξης», τρομάρα της.
Πρόσφατα γιορτάστηκαν τα εκατό χρόνια από τη γέννηση της Μαρίας Κάλλας. Πώς κατάφερε η Κάλλας να αναγνωριστεί και να καθιερωθεί παγκόσμια ως ένα από τα μεγαλύτερα ονόματα στην όπερα;
Με τεράστια αυτοπεποίθηση, με πολλή δουλειά, ατελείωτη, και με τη σοφή τακτική της να υπακούει ή να συνεργάζεται με σπουδαίους διευθυντές ορχήστρας, μουσικούς, σκηνοθέτες, σκηνογράφους, ενδυματολόγους. Κατάφερε να αναγνωριστεί και να καθιερωθεί παγκόσμια ως ένα από τα μεγαλύτερα ονόματα στην όπερα, γιατί πίστεψε, δούλεψε και υπηρέτησε με τον καλύτερο τρόπο, με διαρκείς βελτιώσεις, αυτή τη φιλοδοξία της.
Αν τη συναντούσατε, τι θα τη ρωτούσατε;
Θα τη ρωτούσα τι σημαίνει να είσαι πρώτη στον κόσμο, πρώτη στον αιώνα σου, πρώτη στην ιστορία της τέχνης σου. Ασύλληπτη κατάσταση-κατάκτηση, που μπορεί να οδηγήσει εύκολα στην τρέλα.
Δεν είμαι η Μαρία... είμαι η Κάλλας
Η πραγματική της ζωή και οι μύθοι 100 χρόνων
Μιχάλης Δημητρίου