Ο Νίκος Κυρπίδης, κορυφαίος βιολόγος και ερευνητής, διεθνώς αναγνωρισμένος, επικεφαλής του Τμήματος Επιστήμης Δεδομένων του Μικροβιώματος και διευθυντής του Προγράμματος Προκαρυωτικής Βιολογίας στο Εθνικό Εργαστήριο Lawrence Berkeley των ΗΠΑ, επιστρέφει στην Ελλάδα για να προσφέρει στην πατρίδα. Το 2020 διεκδικεί τη θέση του επιστημονικού διευθυντή του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών (ΙΙΒΕΑΑ). Το brain gain γίνεται πράξη. Ή μήπως όχι; Η παραίτησή του, πριν από λίγες ημέρες, εννέα μήνες μετά την εκλογή του (τον Ιούλιο του 2023), αποδεικνύει ότι η δύναμη της αδράνειας στη χώρα μας είναι ισχυρότερη από όσο ίσως νομίζουμε...
Στην άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής, από την Καλιφόρνια, ο Νίκος Κυρπίδης ξετυλίγει το νήμα μιας πικρής για τον ίδιο ιστορίας. «Πριν από τρία χρόνια, όταν υπέβαλα την αίτησή μου, η εικόνα του ΙΙΒΕΑΑ ήταν πολύ διαφορετική από τη σημερινή. Δεν είχε πραγματοποιηθεί ακόμη η αξιολόγησή του από διεθνή επιστημονική επιτροπή, η οποία το κατέταξε στις χαμηλότερες θέσεις μεταξύ των ερευνητικών ιδρυμάτων της χώρας και ανέδειξε τα λειτουργικά και διοικητικά προβλήματά του.
Στη συνέχεια, οι συζητήσεις μου με εν ενεργεία ερευνητές του και με άλλους που αναγκάστηκαν να παραιτηθούν λόγω των δυσλειτουργιών του, καθώς και η προσωπική εις βάθος έρευνά μου με οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι ήταν επιτακτική η ανάγκη να γίνει αυτό που οι αξιολογητές θεωρούσαν αναγκαίο: ριζικές οργανωτικές και διοικητικές αλλαγές. Εκρινα, λοιπόν, ότι ήταν απαραίτητο ο επιστημονικός διευθυντής να αποκτήσει αρμοδιότητες ανάλογες με αυτές ενός διευθύνοντος συμβούλου, ο οποίος θα είχε την ευελιξία γρήγορων αποφάσεων και θα ελεγχόταν από το Διοικητικό Συμβούλιο στο επίπεδο της συνολικής στρατηγικής του ιδρύματος και του προϋπολογισμού. Και αυτό δεν είναι καθόλου πολύπλοκο, αν υπάρχει βούληση. Σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, αρκεί μια απλή απόφαση του Δ.Σ.».
«Οι μάσκες έπεσαν»
Ο κ. Κυρπίδης αφιέρωσε πολύ χρόνο στην κατάρτιση σχεδίων και σε εκτενείς συζητήσεις με επιστήμονες του ΙΙΒΕΑΑ και άλλων μεγάλων ακαδημαϊκών και ερευνητικών κέντρων του εξωτερικού, «οι οποίοι τα υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό», όπως επισημαίνει. Ηρθε σε επαφή και με ένα δίκτυο επενδυτών και δωρητών από τη διασπορά. «Ολοι δήλωσαν πρόθυμοι να συμβάλουν υπό την προϋπόθεση ότι θα αναλάμβανα την ηγεσία του ιδρύματος με αρμοδιότητες λήψης αποφάσεων και οικονομικής διαχείρισης των επενδύσεων, χορηγιών και δωρεών».
Κάπως έτσι ξεκίνησε η προσπάθειά του να γίνει η τροποποίηση των αρμοδιοτήτων του επιστημονικού διευθυντή. «Η επικοινωνία μου με τον πρόεδρο του ΙΙΒΕΑΑ, κ. Λουκά Παπαδήμο, αμέσως μετά την εκλογή μου, ήταν σε εξαιρετικό κλίμα αρχικά. Ομως στη συνέχεια οι επανειλημμένες εκκλήσεις μου για συζήτηση με το Δ.Σ. επί του νέου οργανογράμματος το οποίο πρότεινα δεν είχαν αποτέλεσμα. Οι αναβολές ήταν απανωτές. Σωστό κατενάτσιο...».
«Αντί για τη θερμή υποδοχή ενός επιστήμονα που ήθελε να αναστρέψει την εξαιρετικά δυσμενή κατάσταση του ιδρύματος, αντιμετώπισα έντονη καχυποψία και, αρκετές φορές, επιθετική διάθεση».
Η πρώτη συνάντησή του με το επταμελές Δ.Σ. πραγματοποιήθηκε τελικά στις 14 Μαρτίου, πέντε μήνες μετά την ανακοίνωση της εκλογής του στο σχετικό ΦΕΚ. «Την είδα ως ευκαιρία να απαντήσω σε ερωτήσεις τους και να παραθέσω τα επιχειρήματά μου για τις αλλαγές που έκρινα επιβεβλημένες. Με λύπη διαπίστωσα ότι αντί για τη θερμή υποδοχή ενός επιστήμονα που ήθελε να αναστρέψει την εξαιρετικά δυσμενή κατάσταση του ιδρύματος, αντιμετώπισα έντονη καχυποψία και, αρκετές φορές, επιθετική διάθεση. Οι μάσκες έπεσαν, όλοι στάθηκαν απέναντί μου, με μοναδική εξαίρεση τον δρα Δημήτρη Νανόπουλο. Και μη φανταστείτε ότι είχαμε κάποια επαφή προηγουμένως. Μία φορά μόνο τον είχα συναντήσει σε κάποια κοινωνική εκδήλωση.
Αυτή η αντιμετώπιση υποτιμά το επιστημονικό κύρος μου και τη διεθνή προσφορά μου στην επιστήμη. Πολύ, δε, περισσότερο όταν είχα αποφασίσει να εγκαταλείψω μια καριέρα σχεδόν 30 ετών σε κορυφαία ιδρύματα στις ΗΠΑ προκειμένου να συνδράμω στις προσπάθειες της Ελλάδας για ενίσχυση του brain gain στις βιοεπιστήμες, γνωρίζοντας τις συνέπειες: την επιβράδυνση του ερευνητικού έργου μου και τη δραστική μείωση των απολαβών μου. Αλλά στόχος μου ήταν να βοηθήσω τους ερευνητές, το ίδρυμα και την πατρίδα μας με την εμπειρία και την τεχνογνωσία μου, οπότε ήμουν πρόθυμος να πληρώσω το τίμημα».
«Η συνεργασία με όλους τους ερευνητές αλλά και η στήριξή τους ήταν ο κύριος λόγος για τον οποίο είχα αποφασίσει να αφήσω την καριέρα μου στις ΗΠΑ και να επιστρέψω στην Ελλάδα», λέει ο Νίκος Κυρπίδης.
«Παρέμειναν άκαμπτοι»
Σε εκείνη την πρώτη και τελευταία του συνάντηση με το Δ.Σ. του ΙΙΒΕΑΑ, ενώ ο κ. Κυρπίδης είχε προετοιμάσει μια αναλυτική παρουσίαση των σχεδίων του, δεν του δόθηκε καν η ευκαιρία να το κάνει, όπως λέει. «Ηταν ξεκάθαρο ότι δεν υπήρχε ενδιαφέρον για την αναδιοργάνωση του ιδρύματος. Οι συνομιλητές μου παρέμειναν άκαμπτοι. Υπέβαλα, λοιπόν, την παραίτησή μου.
Είναι τεράστια η απογοήτευσή μου. Επιπλέον νιώθω ότι εγκατέλειψα τους ερευνητές που πίστεψαν ότι κάτι μπορούσε να αλλάξει. Ομως δεν είχα άλλη επιλογή. Η συνεργασία με όλους τους ερευνητές αλλά και η στήριξή τους ήταν ο κύριος λόγος για τον οποίο είχα αποφασίσει να αφήσω την καριέρα μου στις ΗΠΑ και να επιστρέψω στην Ελλάδα. Ωστόσο, οι εξελίξεις δεν παρείχαν τις αναγκαίες εγγυήσεις ότι αυτή η προσπάθεια θα στεφόταν με επιτυχία. Τα προβλήματα που ανέδειξε η αξιολόγηση επηρεάζουν και την επιστημονική παραγωγικότητα του ιδρύματος. Θα χρεωνόμουν την ευθύνη, την αποτυχία, με προφανείς αρνητικές συνέπειες στο κύρος μου και στο κύρος των εξαιρετικών ερευνητών του ιδρύματος».
Η αξιολόγηση
Υπενθυμίζουμε ότι η αξιολόγηση του ΙΙΒΕΑΑ εντάχθηκε σε αυτές που έγιναν σε όλα τα ελληνικά ερευνητικά κέντρα τα οποία υπάγονται στη Γενική Γραμματεία Ερευνας και Καινοτομίας, με πρωτοβουλία του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας (ΕΣΕΤΕΚ).
Αξιολογητές ήταν ξένοι και Ελληνες επιστήμονες που διαπρέπουν στο εξωτερικό· όλοι εργάστηκαν αφιλοκερδώς. «Από τους 35 ερευνητές του ιδρύματος που παρουσίασαν τη δουλειά τους, η επιτροπή θεώρησε μόνον 6 "εξαιρετικούς", κρίνοντας με διεθνώς παραδεδεγμένα κριτήρια. Οχι ιδιαίτερα κολακευτική αναλογία. Ενας παράλληλος οικονομοτεχνικός έλεγχος από το υπουργείο Οικονομικών έδωσε επίσης ανησυχητικά χαμηλό βαθμό στο ίδρυμα και στη διοίκησή του. Το μεγαλύτερο πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπίσει η πολιτεία, λοιπόν, ύστερα από τα τεράστια ποσά που έχει δαπανήσει για το ΙIΒΕΑΑ, είναι πώς θα μπορέσει να διορθώσει τα κακώς κείμενα και να βελτιώσει ουσιαστικά την κατάσταση, έτσι ώστε το Ιδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών να φθάσει επιστημονικά εκεί που πρέπει, τιμώντας το όραμα και τη μνήμη του ιδρυτή του, καθηγητή Γρηγόρη Σκαλκέα», τονίζει στην «Κ» ο Σπύρος Αρταβάνης – Τσάκωνας, πρόεδρος του ΕΣΕΤΕΚ, ομότιμος καθηγητής Κυτταρικής Βιολογίας στην Ιατρική Σχολή του Harvard και επίτιμος καθηγητής στο Collège de France. «Ο Νίκος Κυρπίδης είναι ένας σπουδαίος επιστήμονας και ένας έντιμος και ανιδιοτελής άνθρωπος. To γεγονός ότι επέστρεψε στην Ελλάδα με διάθεση προσφοράς και η Ελλάδα δεν κατάφερε να τον κρατήσει, δεν είναι μόνο μια τεράστια ευκαιρία που χάθηκε. Είναι ντροπή!».
Η απάντηση του Λουκά Παπαδήμου
Του ζητήσαμε να αναλάβει καθήκοντα με βάση τη νομοθεσία
Το θέμα είναι σοβαρό και σύνθετο. Κατ' αρχάς πρέπει να αναφέρω το προσωπικό μου ενδιαφέρον να έρθει ο κ. Νίκος Κυρπίδης στο Ιδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών. Η προκήρυξη της θέσης του επιστημονικού διευθυντή είχε γίνει το 2020, αλλά η αξιολόγηση είχε βαλτώσει για διάφορους λόγους.
Στις αρχές του 2023 θεωρώντας ότι έπρεπε να ενισχυθεί η γενικότερη εποπτεία και ο συντονισμός του ερευνητικού έργου του ιδρύματος, επιδίωξα την επιτάχυνσή της. Ετσι, η αξιολόγηση ξεκίνησε την άνοιξη, ολοκληρώθηκε το καλοκαίρι και, ορθώς, μεταξύ των τριών υποψηφίων εξελέγη ο κ. Κυρπίδης.
Από τότε τον συνάντησα τρεις ή τέσσερις φορές για να συζητήσουμε θέματα σχετικά με την ανάληψη των καθηκόντων του αλλά και τις σκέψεις του για την ενίσχυση των επιστημονικών δραστηριοτήτων του ΙΙΒΕΑΑ.
Από τις συζητήσεις μας προέκυψαν δύο βασικά ζητήματα που προβλημάτισαν το Διοικητικό Συμβούλιο. Πρώτον, ήθελε να αναβαθμιστεί ο ρόλος του και να έχει καθήκοντα τα οποία υπερβαίνουν κατά πολύ αυτά του επιστημονικού διευθυντή (ουσιαστικά να είναι εκτελεστικός διευθυντής). Δεύτερον, λόγω υποχρεώσεών του στις ΗΠΑ σκόπευε να έρχεται στην Ελλάδα (για περίπου έναν χρόνο) δύο εβδομάδες κάθε δύο μήνες – ή συχνότερα μόνο αν υπήρχε κάποια ανάγκη. Αυτά συζητήθηκαν στο Δ.Σ. τον Δεκέμβριο και τον Ιανουάριο.
Τον περασμένο Μάρτιο συμμετείχε και ο ίδιος σε μια συνεδρίαση. Εκεί, με πλειοψηφία έξι έναντι ενός, του ζητήσαμε να αναλάβει τα καθήκοντά του με βάση τα προβλεπόμενα από την κείμενη νομοθεσία. Δεν ήταν δυνατόν να γίνουν δεκτά τα αιτήματά του για λόγους ουσιαστικούς, νομικούς και πρακτικούς.
Η προκήρυξη ήταν για θέση πλήρους απασχόλησης και με συγκεκριμένα καθήκοντα. Διεύρυνσή τους δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς νομοθετική ρύθμιση.