«Μεγάλος», «πολυδιάστατος», με αποτύπωμα «βαθύ και ενεργό». Αλλά και «Συγγραφέας με σίγμα κεφαλαίο» ή «ανανεωτής της μεταπολεμικής λογοτεχνίας μας». Στα αλήθεια, δεν θα μπορούσαν πολλοί Ελληνες συγγραφείς να συγκεντρώσουν τέτοιους και τέτοιου είδους αποχαιρετισμούς, μόλις λίγα λεπτά μετά την είδηση του θανάτου τους.
Εδώ όμως πρόκειται για τον Θανάση Βαλτινό• έναν από τους σημαντικότερους δημιουργούς της εγχώριας μεταπολεμικής λογοτεχνίας, που κατόρθωσε, μιλώντας ακόμη και για το μικρό ή το αθέατο κομμάτι της Ιστορίας, να συλλάβει το ευρύ αποτύπωμά της χωρίς ούτε να αγνοεί ούτε τόσο δα την προσωπική περιπέτεια του ανθρώπου. Πέρασε και ο ίδιος στην Ιστορία, από χθες το βράδυ, που έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 92 ετών.
Γεννήθηκε στο Καστρί Κυνουρίας το 1932. Η οικογένειά του αναγκάστηκε λόγω φτώχειας να μετακινηθεί συχνά στα χρόνια της Κατοχής και έτσι ο Θανάσης Βαλτινός πήγε σχολείο σε Σπάρτη, Γύθειο, Τρίπολη. Στην Αθήνα ήρθε το 1950 και ενώ μπήκε στην Πάντειο και έκανε σπουδές κινηματογράφου, το 1958 πρωτοεμφανίστηκε στη λογοτεχνία, με τη βράβευση ενός διηγήματός του από τον «Ταχυδρόμο». Το 1963 δημοσίευσε στις «Εποχές» την «Κάθοδο των Εννιά», με θέμα τον ασφυκτικό αποκλεισμό μιας ομάδας ανταρτών, και το έργο ήταν αρκετό για να κληθεί να συμμετάσχει στα περίφημα «18 κείμενα» που κυκλοφόρησαν το 1971, στη χούντα.
Ακολούθησαν τα «Συναξάρι του Αντρέα Κορδοπάτη», «Μπλε βαθύ, σχεδόν μαύρο» και τα εμβληματικά «Στοιχεία για τη δεκαετία του '60» (Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος 1990), με την τολμηρή αφηγηματική τεχνική και την εστίαση, για άλλη μια φορά, στους αφανείς της Ιστορίας. Οπως και στην «Κάθοδο», η περίοδος του Εμφυλίου θα τον απασχολούσε σαν ιστορικό φόντο και στην περίφημη «Ορθοκωστά», που τόσες συζητήσεις είχε προκαλέσει στη δεκαετία του '90 για τη λογοτεχνική μεταφορά της μεταπολεμικής Ιστορίας της Ελλάδας.
Γιατί όμως διάλεξε ως άξονα του έργου του –κι ενώ είχε ζήσει ένα διάστημα και σε Γερμανία και ΗΠΑ– τον χώρο της ελληνικής Ιστορίας; «Αυτό που εσείς ονομάζετε άξονα», έλεγε σε συνέντευξή του στο περιοδικό «Διαβάζω» το 1985, «εγώ θα το έλεγα πλαίσιο ή πρόσχημα. Κανένας δεν είναι άμοιρος ή ανεπηρέαστος απ' ό,τι γίνεται γύρω του ή έχει γίνει ή πρόκειται να γίνει. Μέχρι εδώ υπάρχει μια σχέση με την Ιστορία στη γενικότητά της. Από εκεί και πέρα η δική μου δουλειά είναι η προσωπική μου ιστορία, η προσωπική μου περιπέτεια μέσα στη ζωή και σε σχέση με τη ζωή, άσχετα με το πλαίσιο ή το πρόσχημα που χρησιμοποιώ. Αυτό μπορεί να φαίνεται, ή και να είναι, εγωκεντρικό. Για να προλάβω οποιαδήποτε παρανόηση, θα προσθέσω ότι μια προσωπική ιστορία δεν αφορά κανέναν άλλο και συμπερασματικά δεν ενδιαφέρει κανέναν άλλο. Αν κάτι μπορεί να ενδιαφέρει έναν τρίτο, είναι άλλα στοιχεία».
Θανάσης Βαλτινός: Κουταμάρα να λέμε σήμερα ότι ζούμε σε χούντα
Δεν ασκήθηκε μόνο στην πεζογραφία, στα μυθιστορήματα και στα διηγήματα. Μετέφρασε επίσης τις «Τρωαδίτισσες» και τη «Μήδεια» του Ευριπίδη, καθώς και την «Ορέστεια» του Αισχύλου και ήταν οι δικές του αποδόσεις που παρουσιάστηκαν από τον Κάρολο Κουν στην Επίδαυρο το 1979 και το 1980. Το 1984 τιμήθηκε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών με το βραβείο σεναρίου για την ταινία του Θόδωρου Αγγελόπουλου «Ταξίδι στα Κύθηρα», ενώ στις πολλές βραβεύσεις του περιλαμβάνονται το Διεθνές Βραβείο Καβάφη και ο Χρυσός Σταυρός του Τάγματος της Τιμής της Ελληνικής Δημοκρατίας. Το 2008 εξελέξη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, της οποίας διετέλεσε και πρόεδρος (όπως και της Εταιρείας Συγγραφέων, για τέσσερις θητείες), ενώ τα βιβλία του, που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Εστία, μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες.
Τα πεζά του ήταν ελλειπτικά, αφαιρετικά, βασισμένα συχνά σε μια «προσχηματική» δομή, άλλοτε από τα πρακτικά μιας δίκης, άλλοτε από επιστολές ή από τον ημερολογιακό τρόπο γραφής.
Τα πεζά του ήταν ελλειπτικά, αφαιρετικά, βασισμένα συχνά σε μια «προσχηματική» δομή, προερχόμενη άλλοτε από τα πρακτικά μιας δίκης, άλλοτε από επιστολές ή από τον ημερολογιακό τρόπο γραφής, τον οποίο προσέγγιζε με απόλυτο σεβασμό, ίσως επειδή συχνά διέσωζε μια λαϊκή προφορικότητα, την οποία εκείνος μετέγραφε, όπως στο «Συναξάρι του Ανδρέα Κορδοπάτη». Η διάθεση για τολμηρούς πειραματισμούς κάθε άλλο παρά του έλειπε, όπως εξάλλου και μια τάση να υπονομεύει –ιδίως μετά τα «Τρία ελληνικά μονόπρακτα» (1978)– τη λογική της γραμμικής αφήγησης. Και παρ' όλα αυτά, η δική του, λογοτεχνική γλώσσα παρέμενε και παραμένει ζωντανά αποστασιοποιημένη, λιτή, επιγραμματική, αλλά πυκνή και με μια συναισθηματική ένταση που απλώς καμουφλαριζόταν κάτω από ένα σχεδόν τηλεγραφικό ύφος.
Ο Θανάσης Βαλτινός μέσα στον χρόνο
«Αναρωτιέμαι, είμαστε τίποτε άλλο πέρα από γλώσσα;», έλεγε πριν από λίγα χρόνια σε συνέντευξή του στην «Κ». Αναφερόταν μεταξύ άλλων στις νέες τεχνολογίες και ενώ διαπίστωνε (ή φοβόταν;) ότι θα αλλάξει στο απώτερο μέλλον η σχέση του ανθρώπου με τη γλώσσα του, παρατηρούσε επίσης, με έναν υπαρξιακό τόνο, ότι «υπάρχουμε μέσα στη γλώσσα», καθώς και ότι «ουσιαστικά και η σωματική μας ύπαρξη μέσα από τη γλώσσα καθορίζεται κατά κάποιον τρόπο». Ο ίδιος την υπηρέτησε ίσως πρώτα διά της ακοής, καθώς σε εκείνη τη συνέντευξη έλεγε επίσης πως «από μικρός έστηνα αυτί. Χωρίς να το συνειδητοποιώ. Τραγούδια δημοτικά, μοιρολόγια, παραμύθια, εκκλησιαστικοί ύμνοι, καθημερινές αφηγήσεις των ανδρών απ' τους πολέμους στα καφενεία. Είναι τα σχολεία μου, είναι οι ρίζες μου».
Οσα μας σημάδεψαν
Τα τελευταία χρόνια έμενε στο Παγκράτι, σε ένα δώμα στον έβδομο όροφο, έναν μικρό, ασκητικό σχεδόν χώρο, με πολλά βιβλία, ζωγραφικά έργα και φωτογραφίες, αλλά και με μια μεγάλη ταράτσα με λουλούδια και θέα την Αθήνα. Εκεί ήταν που μιλούσε στην «Κ» και για τα πιο ανθρώπινα και προσωπικά που τον σημάδεψαν. «Γυναίκες έχουν σημαδέψει τη ζωή μας», έλεγε, «δεν τα ξεχνάμε αυτά, αλλά κάπου μένουν, γίνονται ένα υπόβαθρο που μας αναγκάζει να βλέπουμε τα πράγματα έτσι ή αλλιώς».