Εδώ και δύο χρόνια βλέπω ένα πρόσωπο, λέγεται Κεν Μακάλουμ, είναι 48 ετών και αυτή την εβδομάδα –επίσημος, κοστούμι, γραβάτα, μανικετόκουμπα– μίλησε για τις προκλήσεις που δέχεται η χώρα. Μια ομιλία που συνέπεσε χρονικά με το Παγκόσμιο Κύπελλο στο Κατάρ, τη στιγμή που η Αγγλία αντιμετώπιζε σε ποδοσφαιρικό αγώνα το Ιράν. Επειδή μοιάζει δομημένος και πρακτικός άνθρωπος μπήκε απευθείας στο θέμα.
«Καλημέρα, ευχαριστώ που ήρθατε εδώ στο Thames House. Σήμερα θα σας ενημερώσω για τις απειλές που αντιμετωπίζει το Ηνωμένο Βασίλειο και για το τι κάνουν οι μυστικές υπηρεσίες και οι συνεργάτες μας γι' αυτές. Κανείς δεν πρέπει να έχει ψευδαισθήσεις για το εύρος και την ποικιλία των κινδύνων που καταπολεμούμε το 2022». Πριν αναλύσει διεξοδικά, αναφέρεται επιγραμματικά στα επίμαχα σημεία σε μορφή μενού αντιπάλων: το Ιράν, η Ρωσία, η Κίνα, οι διεθνείς τρομοκρατικές οργανώσεις και οι αυτόνομοι τρομοκράτες.
«Αναμένουμε επιθετικότητα από τη Ρωσία για πολλά, επόμενα χρόνια και εμποδίσαμε την είσοδο τουλάχιστον 100 υπόπτων από το Κρεμλίνο. Προσμένουμε και άλλους πράκτορες από το Ιράν σαν αυτούς που αποπειράθηκαν με αποτυχία, τους δέκα τελευταίους μήνες, να απαγάγουν ή να δολοφονήσουν Βρετανούς στο έδαφός μας. Η Κίνα θα συνεχίσει να δοκιμάζει την καλλιέργεια σχέσεων με Βρετανούς αξιωματούχους εισχωρώντας στο σύστημά μας, δαπανώντας υπομονή, προσπάθεια και χρήματα, επιχειρώντας ταυτόχρονα να ελέγξει και να εκφοβίσει την κινεζική διασπορά που ζει στη χώρα. Αποτρέψαμε οκτώ τρομοκρατικές επιθέσεις τον τελευταίο χρόνο και 37 από το 2017, που σχετίζονταν με ισλαμιστικές και ακροδεξιές εξτρεμιστικές οργανώσεις». Και μετά, για όποιον δεν τα κατάλαβε, μίλησε με ποδοσφαιρική ορολογία. «Η Ρωσία δεν το έχει σε τίποτα να κλέψει και να ρίξει αγκωνιά στο πρόσωπο συμπαίκτη, το Ιράν επιτρέπει στον λαό να υποστηρίζει μόνο την ομάδα τους και η Κίνα θέλει να ξαναγράψει τους ποδοσφαιρικούς κανόνες, να αγοράσει την ομάδα και να προσλάβει τον προπονητή μας». «Πρέπει να ενισχύσουμε την ανθεκτικότητά μας για να υποστηρίξουμε τον τρόπο ζωής σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο».
Πόσο πολιτισμένος, ώριμος και κυρίως έξυπνος τρόπος ο ίδιος ο διευθυντής, δεν υπάρχει άλλωστε γραφείο Τύπου, να τραβάει λίγο την κουρτίνα για να προβάλλει το έργο και να ενημερώνει τους πολίτες. Αφενός για να μπορέσει να στρατολογήσει μια νέα γενιά πρακτόρων, αφετέρου για να τους έχει όλους με το μέρος του. Η ίδια διαδικασία ακολουθείται για το μπριφάρισμα της κυβέρνησης και της αντιπολίτευσης –ξεχωριστά–, έτσι ώστε αν γίνουν κυβέρνηση να είναι ήδη έτοιμοι και κατατοπισμένοι. Στην Αγγλία οι μυστικές υπηρεσίες έχουν μακρά παράδοση, η θέση τους είναι εδραιωμένη και ο ρόλος τους σαφής. Είναι εστιασμένες στους πολίτες. Υπερέχει η προστασία του κοινού –και όχι του πρωθυπουργού– για να μπορούν όλοι να κυκλοφορούν ελεύθερα, με σιγουριά και αυτοπεποίθηση. Είναι μια υπηρεσία που απαρτίζεται από αόρατους δημοσίους υπαλλήλους, με υπαρκτούς σοβαρούς περιορισμούς, που για να λειτουργήσει αποδοτικά κρατάει τα μυστικά της απ' όσους προστατεύει. Πρόκειται για εθνικά μυστικά και παραμένουν συγκαλυμμένα για λόγους δημοσίου συμφέροντος. Αυτό είναι κατανοητό από όλους. «Μέρος της δουλειάς μας», είπε ο Μακάλουμ, «είναι να κρατούμε κρυφά τα μυστικά. Ενα άλλο μέρος είναι να πληροφορούμε το κοινό». Μια άσκηση ισορροπίας.
Η σχέση των μυστικών υπηρεσιών με τα μίντια και το κοινό έχει υπάρξει δύσκολη. Στο παρελθόν η παρασκηνιακότητα της κατασκοπείας –εξ ορισμού– σε συνδυασμό με την έλλειψη επικοινωνίας είχε ως επακόλουθο έναν φαύλο κύκλο δυσπιστίας και επιφύλαξης. Το αποτέλεσμα ήταν να καταλήγουν στα ΜΜΕ και να τυπώνονται, συχνά, παραποιημένες εικασίες και αβάσιμες παραπληροφορίες. Το MI5 σκιαγραφήθηκε ως μια υπηρεσία με δημόσιες αποτυχίες και αδημοσιοποίητες επιτυχίες. Αυτό είναι το τίμημα της αδιαφάνειας. Μοιάζεις κάπως θαμπός και καταλήγεις ανυπεράσπιστος, με τη διττή φήμη του χειριστικού και του υστερόβουλου να σε προλαβαίνει. Το θέμα αντιμετωπίστηκε.
Η στρατηγική άλλαξε όταν όλοι αντιλήφθηκαν ότι υπάρχει αμφίδρομο συμφέρον για εξωστρέφεια. Να διαχέεται εμπιστοσύνη και ειλικρίνεια –έως ένα βαθμό– μέσω της ενημέρωσης. Η ημερομηνία «9/11» άλλαξε τα πάντα. Το αδιανόητο γεγονός επιτάχυνε τη διαδικασία για την εξέλιξη μιας ώριμης άμεσης σχέσης –ποτέ πολύ στενής– μεταξύ μυστικών υπηρεσιών και κοινού. Ενα δύσκολο πέρασμα που πραγματοποιήθηκε τη στιγμή που το ακατάλληλο έγινε οικείο. Τότε οι υπηρεσίες πληροφοριών βγήκαν από τη σκιά και μπήκαν αναγκαία στην ατζέντα, στον κύκλο του δημόσιου ενδιαφέροντος.
Στην Αγγλία οι μυστικές υπηρεσίες είναι εστιασμένες στους πολίτες. Υπερέχει η προστασία του κοινού για να μπορούν όλοι να κυκλοφορούν ελεύθερα, με σιγουριά και αυτοπεποίθηση.
Η μυστικοπάθεια ούτε συμπλέει με την εποχή ούτε είναι ευκταία στις μέρες μας. Η τάση στο πολιτικό περιβάλλον (και όχι μόνο) είναι
σαφήνεια και δημοσιοποίηση. Αυτό απαιτούμε από τα δημόσια πρόσωπα και τους θεσμούς, να μοιραστούν πληροφορίες στην εποχή της ανοιχτής πληροφόρησης. Η διαφάνεια δεν έχει μονάχα να κάνει με το «τι» ερευνάται. Κρίνεται με τις παραμέτρους του «γιατί» και του «πώς». Ενα ενημερωμένο κοινό που ξέρει τους λόγους, το «γιατί», σημαίνει ότι είναι ένα προετοιμασμένο κοινό, διατεθειμένο εάν χρειαστεί να ενημερώσει αν στην αντίληψή του υποπέσει κάποια ύποπτη συμπεριφορά και να συμμετάσχει στη συλλογή αποσιωπημένων στοιχείων. Οπότε αυτομάτως η αφίσα «δες το, πες το, λύσ' το» έχει πρακτικότητα. Τη μέθοδο, το «πώς», κανείς δεν μπορεί να τη γνωρίζει. Ο αντίλογος είναι ότι η πραγματική πληροφόρηση έγκειται στο ό,τι βλέπεις και ό,τι μπορεί να τεκμηριωθεί και ότι οι δημοσιογράφοι πρέπει να είναι σκεπτικοί όσον αφορά τις μεθόδους. Σε ό,τι δεν τεστάρεται απλώς εμπιστεύεσαι την ακεραιότητα της δομής και το ηθικό πλαίσιο στο οποίο λειτουργούν. Αν πράγματι βασίζεται στην τριαδικότητα: υπευθυνότητα, αναλογικότητα και νομιμότητα και αν αυτή δεν συμβιβάζεται, τότε απαντάει στο τι είναι σωστό και δημοκρατικό.
«Πριν αποσυρθώ στη σκιά», είπε ο Μακάλουμ στο τέλος της ομιλίας, «θέλω να ευχαριστήσω τους ανθρώπους που δουλεύουν στην υπηρεσία, είναι εθνικός θησαυρός». Σκέφτηκα αυτό που είχε διαπιστώσει ένας κατάσκοπος της CIA, «το μόνο πρόβλημα με όσους δουλεύουν στις μυστικές υπηρεσίες είναι ότι όταν μυρίζουν λουλούδια κοιτούν να δουν πού είναι η κηδεία». Να κάτι κοινό με τους δημοσιογράφους. Ο Μακάλουμ περνάει τον περισσότερο χρόνο στη σκιά και σπανίως έρχονται όλα στο φως, παρότι «ο ήλιος είναι το καλύτερο απολυμαντικό», όπως είχε πει σε μια διάλεξη ο Τζόναθαν Εβανς, τέως γενικός διευθυντής των μυστικών υπηρεσιών από το 2007 έως το 2013. Δεν μπορούσε παρά να μου περάσει από τον νου ότι στην Ελλάδα θα έπρεπε, με τέτοια ηλιοφάνεια, να έχουν αποστειρωθεί και καθαρίσει τα πάντα – εδώ και καιρό.
* Η κ. Ελεάννα Βλαστού ζει στο Λονδίνο και είναι συγγραφέας.