Ποιος θα το φανταζόταν είκοσι χρόνια πίσω, όταν η συντηρητική Αθήνα αρνιόταν να συγκινηθεί. Είναι ένα ολόκληρο χρονικό, η ανακάλυψη και η καθιέρωση του Θεόφιλου, που μας πηγαίνει πίσω στον Μεσοπόλεμο με πρωταγωνιστές κυρίως τον Tériade (που είχε τα έργα) και τον Κατακουζηνό (που πίστεψε εξαρχής και πάλεψε). Η μεταξύ τους αλληλογραφία (1930-1982), κατατεθειμένη στο αρχείο του Ιδρύματος Α. και Λ. Κατακουζηνού μελετήθηκε από τη μουσειολόγο και υπεύθυνη της Οικίας Κατακουζηνού, Σοφία Ε. Πελοποννησίου-Βασιλάκου, και αποτέλεσε τη βάση για έναν συλλογικό τόμο με τίτλο «Αγγελος Κατακουζηνός, Στρατής Ελευθεριάδης-Tériade: μια φιλία ζωής. Η δημιουργία του Μουσείου Θεόφιλου» (Ιδρυμα Αγγελου και Λητώς Κατακουζηνού υπό την αιγίδα του ΥΠΠΟΑ).
Χάρη στον Γιώργο Γουναρόπουλο, ο Αγγελος Κατακουζηνός ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με την περίπτωση του Θεόφιλου. Ο Γουναρόπουλος «είχε επισκεφθεί το Πήλιο γύρω στο 1927 και είχε φωτογραφίσει έργα του Θεόφιλου», γράφει η Σοφία Ε. Πελοποννησίου-Βασιλάκου. «Λίγο αργότερα, σε μια επίσκεψη του Κατακουζηνού με τον Tériade στο ατελιέ του στο Παρίσι, όπου σπούδαζαν όλοι τους, ο Γουναρόπουλος έδειξε στους φίλους του τις φωτογραφίες με τα έργα του Θεόφιλου. Από εκείνη την ημέρα και μέχρι το τέλος της ζωής του, ο Κατακουζηνός αφιερώθηκε όσο κανείς άλλος στην ανάδειξη της πολιτιστικής αξίας του Θεόφιλου και τη δικαίωσή του».
Το χρονικό της καθιέρωσης του Θεόφιλου ως ενός «εθνικού ζωγράφου», με θέματα που συναιρούν όψεις και ερμηνείες μιας ελληνικής διαχρονίας, είναι η παράλληλη προσέγγιση στον πηγαίο πολιτισμό. «Ο Θεόφιλος στάθηκε ένα εμπνευσμένο διάμεσο που με την αγνή τέχνη του ζωντάνεψε τον ελληνικό θρύλο», έγραφε το 1961 ο Αγγελος Κατακουζηνός στον πρόλογο του βιβλίου του Νέστορα Μάτσα «Το παραμύθι του Θεόφιλου» (1961). Χρόνια πριν, το 1947 ο Γιώργος Σεφέρης στην ομιλία του στη δεύτερη απόπειρα για έκθεση έργων του Θεόφιλου είχε πει πως ο Θεόφιλος «έπλυνε την όρασή μας». Ο ίδιος ο Σεφέρης και ο Κατσίμπαλης είχαν βοηθήσει τον Κατακουζηνό να γίνει έκθεση στο Βρετανικό Συμβούλιο, ένα χρόνο μετά την πρώτη απόπειρα στο σπίτι των Κατακουζηνών, στην Πινδάρου 7, όπου φυλάσσονταν τα έργα που τους είχε εμπιστευθεί ο Tériade. Στην Κατοχή τα έβγαζαν και τους «μιλούσαν». Το 1946 έγινε η πρώτη «έξοδος», που συνάντησε την εχθρική στάση του κατεστημένου.
«Ο Θεόφιλος ήταν ζωγράφος από ενθουσιασμό για το θέμα, ζωγραφίζοντας όχι τα αντικείμενα αλλά τον ενθουσιασμό που αυτά του έδωσαν», γράφει ο Κωνσταντίνος Μανιατόπουλος, διευθυντής Μουσείου-Βιβλιοθήκης Στρ. Ελευθεριάδη-Tériade. Κείμενα υπογράφουν επίσης οι Σοφία E. Πελοποννησίου-Βασιλάκου, Νεκτάριος Βακάλης, Σταύρος Ι. Αρβανιτόπουλος, Ιρις Κρητικού, ενώ περιλαμβάνονται κείμενα αναφοράς όπως αυτά της Λητώς Κατακουζηνού στο Arts Review (1965) σε μετάφραση Βιολέττας Ζεύκη και του Jean Baelen, πρέσβη της Γαλλίας, που είχε γράψει για τη «δόξα του Θεόφιλου», σε ελεύθερη απόδοση από τον Δημήτρη Βασιλάκο.