Η δημοσιογράφος του βρετανικού δικτύου Angela Dansby, βρέθηκε στην Πελοπόννησο και μελέτησε τις ρίζες της γλώσσας που μιλούσαν οι περίφημοι αρχαίοι πολεμιστές.
Καθώς μπαίνεις στο ορεινό χωριό Πέρα Μελανά στη νότια χερσόνησο της Πελοποννήσου, πιθανότατα θα ακούσεις τον βρυχηθμό των σκούτερ να αντηχούν στους στενούς δρόμους και τα τιτιβίσματα των πουλιών που κλέβουν ώριμα φρούτα από τα δέντρα, όπως περιγράφει. Αλλά αν πλησιάσετε το κεντρικό καφέ του χωριού, θα ακούσετε έναν μάλλον ασυνήθιστο ήχο. Είναι ο ήχος των συνομιλιών μεταξύ των μεγαλύτερων σε ηλικία κατοίκων, οι οποίοι μιλούν σε μια 3.000 ετών, που ονομάζεται Τσακώνικα, όπως περιγράφει η ίδια.
Οι ομιλητές είναι οι γλωσσικοί απόγονοι της αρχαίας Σπάρτης, της εμβληματικής ελληνικής πόλης-κράτους, και μέρος μιας πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς και πληθυσμού που ονομάζεται Τσακώνικος.
«Η Θωμαΐς Κουνιά, γνωστή ως η "αυτοκράτειρα των Τσακωνικών" για την επιδεξιότητά της στη γλώσσα, λέει στη φίλη της για το ψωμί που έψησε εκείνο το πρωί, αλλά ο Έλληνας μεταφραστής μου δεν μπορεί να την καταλάβει. Αντ' αυτού, η Κουνιά μεταφράζει για αυτόν στα ελληνικά και στη συνέχεια αυτός μου τα μεταφέρει, σαν να παίζουμε χαλασμένο τηλέφωνο. Αυτό που ακούω μου προκαλεί δέος. Αυτές οι κυρίες είναι μερικές από τους τελευταίες ομιλητές μιας από τις παλαιότερες γλώσσες του κόσμου.
Σήμερα, μόνο περίπου 2.000 από τους 10.000 Τσάκωνες, κυρίως πρεσβύτεροι, εξακολουθούν να μιλούν Τσακωνικά και η γλώσσα περιορίζεται σε 13 πόλεις και χωριά που βρίσκονται γύρω από την Πέρα Μελανά. Ενώ τα ελληνικά είναι η επίσημη γλώσσα της περιοχής, τα Τσακώνικα μιλούνται συχνά στα σπίτια και συχνά δημόσια εδώ. Ωστόσο, το μέλλον τους παραμένει αβέβαιο.
«Χάνουμε τα Τσακώνικα χωρίς αυθεντικούς δασκάλους», είπε η Κουνιά. «Προσπαθώ να τα διατηρήσω τα τελευταία 40 χρόνια. Είναι καθήκον μου να το κάνω».
Τα Τσακώνικα δεν είναι σημαντικά μόνο για την ταυτότητα και τον πολιτισμό των Τσακώνων, αλλά είναι η μόνη συνεχής κληρονομιά των αρχαίων Σπαρτιάτων. Είναι επίσης η παλαιότερη ζωντανή γλώσσα στην Ελλάδα - που προηγείται της νεοελληνικής κατά περίπου 3.100 χρόνια - και μία από τις παλαιότερες γλώσσες στην Ευρώπη.
«Αν χάσουμε τη γλώσσα μας, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι είμαστε Τσάκωνες», εξήγησε η Ελένη Μάνου, συγγραφέας και δασκάλα των τσακωνικών, στην κοντινή πόλη Λεωνίδιο.
Η Τσακωνική διάλεκτος βασίζεται στη δωρική γλώσσα που μιλούσαν οι αρχαίοι Σπαρτιάτες και είναι η μόνη διάλεκτος που απομένει από το δυτικό δωρικό κλάδο των ελληνικών γλωσσών. Αντίθετα, η ελληνική γλώσσα κατάγεται από την Ιωνική και την Αττική διάλεκτο, που ανήκουν στον ανατολικό κλάδο. Ενώ κάθε μία από αυτές χρησιμοποιεί παρόμοιο αλφάβητο, η τσακωνική έχει περισσότερα φωνητικά σύμβολα και διαφέρει ως προς τη δομή και την προφορά. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι τα τσακώνικα είναι πιο κοντά στα αρχαία από τα σύγχρονα ελληνικά, αλλά καμία από αυτές τις γλώσσες δεν είναι αμοιβαία κατανοητή.
Μια διάσημη φράση που μοιάζει με Τσακωνικά επινοήθηκε από τον Λεωνίδα Α ', βασιλιά των Σπαρτιατών, το 480 π.Χ. στη Μάχη των Θερμοπυλών όταν οδήγησε 300 από τους άντρες του και περίπου 1.000 άλλους Έλληνες σε έναν αγώνα ενάντια σε 500.000 Πέρσες. Λαμβάνοντας υπόψη τις αναντιστοιχίες στις δυνάμεις, ο Πέρσης διοικητής ζήτησε από τον Λεωνίδα να παραδώσει όλα τα όπλα ή να πεθάνει. Ο Λεωνίδας απάντησε στα Λακωνικά, «Ελάτε να τα πάρετε!» («Μολών λαβέ»).
Η Λακωνική ήταν η δωρική διάλεκτος που μιλούνταν στη Σπαρτιάτικη πολιτεία της Λακωνίας και από τον Μεσαίωνα έγινε γνωστή ως Τσακωνική ή Τσακωνικά.
«Τα Τσακώνικα είναι η κύρια απόδειξη της σπαρτιατικής μας σύνδεσης », σημείωσε η Μάνου. «Και από την άποψη της καρδιάς, είμαστε άμεσοι απόγονοι. Για μένα και πολλούς άλλους Τσάκωνες, όταν πηγαίνουμε στη Σπάρτη, νιώθω σαν στο σπίτι μου».
Αν και η Πέρα Μελανά και τα άλλα χωριά όπου τα Τσακωνίκα εξακολουθούν να ομιλούνται, βρίσκονται περίπου 55 έως 100 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της αρχαίας Σπάρτης, η γεωγραφική τους απόσταση από την πρωτεύουσα που κάποτε τους κυβερνούσε, βοήθησε στη διατήρηση της γλώσσας. Αφού οι Βισιγότθοι λεηλάτησαν τη Σπάρτη το 396 μ.Χ., η πόλη τελικά εγκαταλείφθηκε και οι υπόλοιποι Σπαρτιάτες έφυγαν και εγκαταστάθηκαν σε αυτές τις ορεινές περιοχές. Κατά τη διάρκεια των αιώνων, τα Τσακωνικά διατηρήθηκαν σε αυτές τις απομονωμένες αγροτικές κοινότητες που πέρασαν ήσυχα τη γλώσσα από γενιά σε γενιά. Αυτές οι κοινότητες παρέμειναν σχετικά απομονωμένες μέχρι την Ελληνική Επανάσταση (1821-29), η οποία οδήγησε στη μαζική εκπαίδευση και στη βελτίωση των υποδομών.
«Η κατασκευή δρόμων και λιμανιών έδωσε στους ανθρώπους μια διέξοδο από τα χωριά », είπε η Κουνιά. «Πολλοί κάτοικοι δεν επέστρεψαν ποτέ».
Στη δεκαετία του 1950, η εισαγωγή ηλεκτρικής ενέργειας σε όλα τα χωριά των Τσακώνων και η έκθεση σε εθνικά μέσα μετάδοσης συνέδεαν τους κατοίκους με τον έξω κόσμο. Πολλοί επίσης μετακόμισαν σε άλλες χώρες για να αναζητήσουν καλύτερες ευκαιρίες εργασίας. Ένας από αυτούς ήταν ο Πάνος Μαρνέρης, τώρα δάσκαλος, ποιητής και τραγουδοποιός των Τσακωνικών, ο οποίος διαχειρίζεται τον ιστότοπο Tsakonika.
«Μέχρι το 1970, όταν έφυγα για τις Ηνωμένες Πολιτείες, στον Τυρό και άλλα χωριά στην περιοχή όπου μεγάλωσα, μιλούσαν 100% Τσακωνικά», είπε. «Αλλά κάθε χρόνο που επέστρεφα για επίσκεψη, όλο και περισσότεροι άνθρωποι δεν το μιλούσαν και αυτό με ενοχλούσε. Ο δρόμος από το Άστρος στο Λεωνίδιο χτίστηκε το 1958. Είκοσι χρόνια αργότερα, οι άνθρωποι σταμάτησαν να μιλούν Τσακωνικά».
Περίπου 5.000 άτομα μιλούσαν ακόμη τα Τσακωνικά στα τέλη της δεκαετίας του 1950, σύμφωνα με τη Μάνου. Αλλά αυτός ο αριθμός μειώθηκε κατά περισσότερο από το ήμισυ τις επόμενες δεκαετίες καθώς τα νέα ελληνικά έγιναν η εθνική γλώσσα το 1976 και ήρθαν δάσκαλοι στην περιοχή για να τη διδάξουν. Επιπλέον, τα Τσακωνικά στιγματίστηκαν ως «γλώσσα αγροτών». Ως αποτέλεσμα, ο πατέρας της Μάνου, ο οποίος ήταν γηγενής ομιλητής, αρνήθηκε να της διδάξει Τσακώνικα γιατί την έκρινε περιττή και ντροπιαστική. Στην πραγματικότητα, η γενιά του, τα περιόρισαν σε μεγάλο βαθμό με τα παιδιά τους - μια απόφαση που τώρα πολλοί μετανιώνουν- καθώς τα τσακωνικά αναφέρονται ως «κρίσιμα απειλούμενη» γλώσσα από την Unesco.
Μέχρι τη δεκαετία του 1990, τα Τσακωνικά διδάσκονταν μαζί με τα ελληνικά σε ορισμένα τοπικά σχολεία, αλλά στη συνέχεια το μάθημα έγινε αποκλειστικά προαιρετικό. Σήμερα, δεν υπάρχουν καθόλου σχολεία σε αυτά τα γηράσκοντα χωριά, επειδή τόσο λίγα παιδιά ζουν εκεί.
«Μόνο 12 παιδιά ζουν σήμερα στο χωριό μου», είπε η Κουνιά. «Είναι ένα μεγάλο πρόβλημα χωρίς μια νεότερη γενιά να μεταδώσει τη γλώσσα».
Ενώ η μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της τσακώνικης γλώσσας παραμένει σε αμφιβολία, το στίγμα που είχε στο παρελθόν, έχει πλέον εξαφανιστεί.
«Στη δεκαετία του 1960 -70, υπήρξε μια αλλαγή στάσης για τα Τσακωνικά ως κάτι που πρέπει να του δίνουμε αξία, παρά να το κρύβουμε», είπε η Μάνου. «Στην πραγματικότητα, πολλοί νεαροί Τσάκωνες ήταν θυμωμένοι με τους γονείς και τους παππούδες τους επειδή δεν τους μιλούσαν Τσακωνικά. Ζητούσα από τον πατέρα μου να τα μιλήσει στα παιδιά μου, αλλά αρνήθηκε. Τώρα είναι μοντέρνο στη νεότερη γενιά».
Σήμερα, δάσκαλοι, φιλόλογοι και πολιτικοί προσπαθούν με ενθουσιασμό να αναβιώσουν τη γλώσσα. Τουλάχιστον, δίνουν στα Τσακωνικά το σεβασμό που της αξίζει ως τη γλώσσα του Βασιλιά Λεωνίδα και όχι των αγροτών.
Στο Λεωνίδιο, δίγλωσσες πινακίδες στα τσακώνικα και τα ελληνικά, καλωσορίζουν τους επισκέπτες. Μία δηλώνει περήφανα: «Η γλώσσα μας είναι τα Τσακωνικά. Ζητήστε από τους ανθρώπους να σας τα μιλήσουν». Τα Τσακώνικα εμφανίζονται επίσης στο μουσείο της πόλης, στο «Αρχείον Τσακωνιάς», ένα σωματείο που ιδρύθηκε το 1954 για τη διατήρηση των γραπτών στα τσακωνικά, και στο ετήσιο φεστιβάλ Melitzazz κάθε καλοκαίρι. Το τελευταίο περιλαμβάνει τσακωνική μουσική, χορό, ύφανση χαλιών, πέτρινη αρχιτεκτονική και παρουσίαση της γλυκιάς, τοπικής ποικιλίας μελιτζάνας.
«Σήμερα είναι ντροπή αν δεν μιλάς τα Τσακωνικά», σημείωσε ο Χαράλαμπος Λυσικάτος, ο δήμαρχος της Νότιας Κυνουρίας στο Λεωνίδιο, ο οποίος είναι πολύ περήφανος για την κληρονομιά του ως Τσάκωνας. «Είναι το όνειρό μου να μιλήσουν τη γλώσσα περισσότεροι Τσάκωνες».
Ιστορικά, τα Τσακώνικα ήταν μια προφορική γλώσσα. Σύμφωνα με τον αυστηρό, απλό τρόπο ζωής τους, οι Δωριείς χρησιμοποιούσαν τη γλώσσα μόνο από ανάγκη και δεν έγραφαν τίποτα. Στην πραγματικότητα, η λέξη «λακωνικός» προέρχεται από τη Λακωνία, της οποίας οι κάτοικοι ήταν γνωστοί για τη σύντομη ομιλία τους και τις περιεκτικές φράσεις τους. Έτσι, υπάρχουν σχετικά λίγες λέξεις Τσακώνων - περίπου 8.000 έως 10.000, σε σύγκριση με τις έως και πέντε εκατομμύρια στα νεοελληνικά.
«Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν υπάρχει λογοτεχνία στα τσακωνικά», δήλωσε ο Maxim Kisilier, επικεφαλής του Τμήματος Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης στη Ρωσία, ο οποίος χαιρετίζεται από τους Τσάκωνες, ως έναν από τους καλύτερους ομιλητές της διαλέκτου. «Αλλά υπάρχουν εκφράσεις αγάπης». «Είναι η ποιότητα σε σχέση με την ποσότητα», αστειεύτηκε η Κούνια.
Η έλλειψη λεξιλογίου δεν είναι πρόβλημα, καθώς η τσακωνική γλώσσα δανείζεται λέξεις που δεν έχει, από τα ελληνικά και ακόμη και μια χούφτα από τα γαλλικά. Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι η διατήρηση της γλώσσας γραπτώς.
«Τα τσακωνικά έχουν μια πολύ ιδιαίτερη φωνητική και είναι δύσκολο να καταγραφούν τυπογραφικά», είπε ο Kisilier.
Η καλύτερη προσπάθεια μέχρι στιγμής είναι ένα λεξικό τριών τόμων που δημοσιεύθηκε από τον θείο της Κουνιά το 1986. Τώρα αρκετοί ομιλητές θέλουν να το ενημερώσουν και να το δημοσιεύσουν ξανά στο διαδίκτυο. Οι δήμοι της Νότιας και Βόρειας Κυνουρίας και το Αρχείο Τσακώνων υποστηρίζουν ηθικά αυτήν την πρωτοβουλία, αλλά δεν διαθέτουν τα χρήματα για να το κάνουν.
«Αυτό που δεν γράφεται, ξεθωριάζει», σημείωσε ο συγγραφέας των τσακωνικών, Σωτήρης Στενιώτης, ο οποίος άρχισε να συντάσσει λέξεις για ένα νέο λεξικό στα Τσακωνικά. «Σε αυτήν την εποχή των πληροφοριών με το Διαδίκτυο, δεν πρέπει να χάσουμε μια γλώσσα. Κάθε χωριό των Τσακώνων θα πρέπει να διαθέτει κέντρο για τσακώνικα για τους κατοίκους του και θα πρέπει να προσφέρονται μαθήματα τσακωνικών στη Σπάρτη και την Αθήνα».
Ο Πέτρις Δημήτρης, δήμαρχος του Πραστού, σκοπεύει να δημιουργήσει ένα τέτοιο κέντρο σε μια εγκαταλελειμμένη ταβέρνα στο σχεδόν ερημικό χωριό του. Προς το παρόν, μόνο το σωματείο "Αρχείον Τσακωνιάς" (Tsakonian Archives) και μερικές άλλες τοποθεσίες προσφέρουν μαθήματα τσακωνικών αυτοπροσώπως.
Φέτος, ο Covid-19 ενέπνευσε τη Μάνου να προσφέρει μαθήματα τσακωνικών online για πρώτη φορά, ανοίγοντας μια μεγάλη ευκαιρία για επέκταση της διδασκαλίας. Επίσης, ελπίζει να ξεκινήσει μια περιφερειακή ραδιοφωνική εκπομπή για να ενώσει περιοχές που μιλούν τα Τσακωνικά. Η ψηφιακή επανάσταση έχει επηρεάσει ακόμη και το σωματείο "Αρχείον Τσακωνιάς", που στοχεύει να δημιουργήσει αντίγραφα ασφαλείας όλων των εκδόσεων του στην τσακωνική γλώσσα, ψηφιακά.
«Πρέπει να εμπλακούν περισσότεροι άνθρωποι, ειδικά οι νέοι - παρακαλώ να συμμετάσχουν - για να διατηρήσουν αυτήν τη γλώσσα», παρότρυνε ο Μαρνέρης.
Στις καρδιές των Τσακώνων, η γλώσσα τους θα επιβιώσει, αλλά θα είναι μια δύσκολη μάχη. Τα σύγχρονα, ψηφιακά λεξικά μπορούν να σώσουν τις τελευταίες λέξεις των αρχαίων Σπαρτιατών, αλλά μόνο αν, όπως θα έλεγε ο Λεωνίδας, οι Τσάκωνες «θα πάνε να τα παίρνουν!».