Μετά την κηδεία της Ελισάβετ, τι επιφυλάσσει το μέλλον για τη Βρετανία; Ο,τι και να πιστεύετε για τον θεσμό της βασιλείας σε μία δημοκρατία, οφείλουμε σεβασμό για τα 70 χρόνια υπηρεσίας της μονάρχου ως αμερόληπτης αρχηγού του κράτους και πόλου συσπείρωσης της χώρας, αλλά και πέρα από αυτή. Πολλά από όσα εκπροσωπούσε, όμως, τίθενται σήμερα εν αμφιβόλω.
Ελισάβετ εκπροσώπησε την ανέλπιστη συγχώνευση τεσσάρων εθνοτήτων σε ένα κράτος, τη Μεγάλη Βρετανία. Η Σκωτία ετοιμάζεται, όμως, να εγκαταλείψει τη βρετανική ένωση προκειμένου να επιστρέψει στην ευρωπαϊκή εκδοχή της. Η Βόρεια Ιρλανδία εκτιμά ότι το μέλλον της βρίσκεται στη Δημοκρατία της Ιρλανδίας, ως άτυπο μέλος της Ε.Ε. Ακόμη και αν η Βρετανία δεν καταλήξει να αποτελείται μόνο από την Αγγλία και την Ουαλλία, θα χρειαστεί συνταγματική αναδιάταξη. Η βασίλισσα υπήρξε σύμβολο συνέχειας, ασφάλειας και βεβαιότητας.
Η σύγχρονη Βρετανία αντιμετωπίζει, όμως, κρίση ακρίβειας, μεγάλο κρατικό χρέος, πιθανή ύφεση και χρόνια υποπαραγωγικότητα. Ολα αυτά πρέπει να αντιμετωπισθούν από την άπειρη πρωθυπουργό Λιζ Τρας. Παρά την αισιοδοξία της πρωθυπουργού, ποσοστό 69% των ερωτηθέντων σε πρόσφατη δημοσκόπηση ανέφεραν ότι η Βρετανία «βρίσκεται σε παρακμή».
Για πολλές δεκαετίες η Ελισάβετ ήταν σίγουρα η διασημότερη γυναίκα στον κόσμο.
Περισσότεροι από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι παρακολούθησαν την τηλεοπτική της παρέμβαση στο πλευρό του Τζέιμς Μποντ, στους Ολυμπιακούς του Λονδίνου το 2012. Αφού πληροφορήθηκε τον θάνατό της, η NASA έγραψε στο Twitter: «Καθώς ενώνουμε τη φωνή μας με αυτή του πλανήτη για να τιμήσουμε την εκδημία της...» Κάποια από τη μαγεία αυτή μεταδόθηκε και στη Βρετανία, το κράτος που εκπροσωπούσε. Μετά το Brexit όμως, το παγκόσμιο κύρος της Βρετανίας και η επιρροή της βρίσκονται στο ναδίρ τους.
Η βασίλισσα εξομάλυνε τη μετάβαση από αυτοκρατορία σε κοινοπολιτεία, αλλά και από αυτοκρατορική δύναμη σε ευρωατλαντική δύναμη μεσαίας εμβέλειας. Πολλές από τις πρώην αποικίες και κτήσεις, των οποίων παρέμενε τυπικά αρχηγός του κράτους, εξετάζουν σοβαρά να απεμπλακούν από τα τελετουργικά καθήκοντα του διαδόχου της, Καρόλου Γ΄. Ειδικός της κοινοπολιτείας εκτιμά ότι πολλά από τα κράτη αυτά θα σπεύσουν να αδράξουν την ευκαιρία να αφήσουν πίσω τους την αποικιακή ιστορία. Ο Κάρολος θα αντιμετωπίσει επίσης νέες ηχηρές φωνές, που θα τον καλούν να αναγνωρίσει και να ζητήσει συγγνώμη για τα εγκλήματα της αυτοκρατορίας.
Το Brexit και ο θάνατος της βασίλισσας θέτουν εν αμφιβόλω την εθνική ενότητα και το κύρος της χώρας στο εξωτερικό.
Πιο σοβαρή από την απώλεια συμβολικών θεσμικών δεσμών με άλλες χώρες είναι η γεωπολιτική αβεβαιότητα που αντιμετωπίζει σήμερα η Βρετανία. Το 1962, ο πρώην ΥΠΕΞ των ΗΠΑ Ντιν Ατσεσον είχε πει ότι η Βρετανία «έχασε μία αυτοκρατορία, αλλά δεν βρήκε ακόμη τον ρόλο της». Σαράντα χρόνια αργότερα, τις ημέρες του χρυσού ιωβηλαίου της Ελισάβετ το 2002, μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι η Βρετανία είχε βρει τον ρόλο της. Το Λονδίνο είχε αποφασίσει να διατηρήσει τη χώρα αγκυροβολημένη ταυτόχρονα στην Ευρώπη και στη σφαίρα του αγγλόφωνου κόσμου.
Θα διατηρούσε την «ειδική σχέση» με τις ΗΠΑ, αλλά και με άλλες χώρες, όπως η Γαλλία, η Γερμανία και η Πολωνία. Ελάχιστοι ξένοι αναλυτές πιστεύουν σήμερα ότι η Βρετανία διαθέτει σαφή και ισχυρή στρατηγική παρουσία. Αυτή είναι η τραγωδία της χώρας μου: να έχει βρει τον ρόλο της στις αρχές του 21ου αιώνα, για να τον χάσει για μία ακόμη φορά. Μετά το δημοψήφισμα για το Brexit το 2016, η χώρα βίωσε κυβέρνηση υπό μία ρεαλίστρια αλλά άτυχη πρωθυπουργό (Τερέζα Μέι), μία καρικατούρα του Ουίνστον Τσώρτσιλ (Μπόρις Τζόνσον) και, τέλος, μία παρωδία της Θάτσερ (Λιζ Τρας). Όσο οι κομπασμοί αυξάνονταν, τόσο υποχωρούσε ο ρεαλισμός.
Την ώρα που η αδιάκοπη δημοσιογραφική κάλυψη του πένθους για την Ελισάβετ λειτουργεί ως ψυχολογική δίοδος διαφυγής από τα προβλήματα των ημερών, κάποια από την κάλυψη από διεθνή μέσα έδινε έμφαση στην αδυναμία που φανερώνει το μεσαιωνικό τελετουργικό. Αυτό δεν είναι ακριβές. Η χώρα αυτή διαθέτει ακόμη πολλά πλεονεκτήματα. Πολλοί παρατηρητές υπέθεταν ότι μετά το Brexit η Βρετανία θα βρισκόταν διχασμένη μεταξύ δύο εχθρικών φυλών.
Η εθνική ενότητα που εκδηλώθηκε, όμως, γύρω από το εθνικό σύστημα υγείας την περίοδο της πανδημίας, αλλά και τώρα την ώρα του πένθους για την Ελισάβετ, εμφανίζουν διαφορετική και πιο ενθαρρυντική εικόνα. Κοιτάζοντας τα πρόσωπα του πλήθους των προσκυνητών, αλλά και αυτά του υπουργικού συμβουλίου (ουδείς λευκός άνδρας για τα τέσσερα μεγάλα υπουργεία), διαπιστώνει κανείς ότι η ενσωμάτωση μεταναστών στη βρετανική κοινωνία υπήρξε πιο επιτυχής από ό,τι αλλού στη Δύση. Η Βρετανία διαθέτει σπουδαία πανεπιστήμια και άριστους επιστήμονες, δημιουργικές βιομηχανίες, υποδειγματικό τομέα υπηρεσιών και ζωντανά ΜΜΕ.
Η ομαλή –και σχεδόν ανεπαίσθητη– μετάβαση σε νέο αρχηγό κράτους και νέα πρωθυπουργό δείχνει ότι η συνταγματική μας δημοκρατία βρίσκεται σε καλή κατάσταση. Παρά τις εικασίες περί του αντιθέτου, εκτιμώ ότι ο βασιλιάς Κάρολος θα είναι ένας αξιοπρεπής και συγκρατημένος αρχηγός κράτους. Αν η κυβέρνηση Τρας τα θαλασσώσει –όπως πιθανότητα θα συμβεί–, θα υποστεί τις συνέπειες στην κάλπη. Σε αντίθεση με την οξύτατα πολωμένη πολιτική ατμόσφαιρα στις ΗΠΑ, κανείς δεν αμφισβητεί ότι οι εκλογές στη Βρετανία είναι ελεύθερες και ακηδεμόνευτες.
Η «μεταελισαβετιανή» Βρετανία θα περάσει δύσκολα χρόνια τη δεκαετία του 2020. Για να χρησιμοποιήσουμε, όμως, μία έκφραση την οποία η Ελισάβετ θα χρησιμοποιούσε σίγουρα υπό τις παρούσες περιστάσεις: τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι χειρότερα.
* O κ. Τίμοθι Γκάρτον Ας είναι καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.