Η συγγραφέας του σημαντικού αυτού βιβλίου -που μας προσφέρουν μεταφρασμένο στην ελληνική γλώσσα οι ακαδημαϊκές εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ- και που προσθέτει στη διεθνή βιβλιογραφία μια πολιτική προβληματική για το πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών, είναι καθηγήτρια Δικαίου και Ηθικής στην έδρα Ernst Freund Distinguished Service στο Τμήμα Φιλοσοφίας της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Σικάγο.
Ο αποφαντικός –τεκμηριωτικός τίτλος του βιβλίου (στο πρωτότυπο: Not for profit: Why democracy needs the humanities) διασυνδέει την κλασική σκέψη με τις πρωταρχικές της ρίζες και το διανοητικό οικοσύστημα που την παρήγαγε και που με τη σειρά του αυτό ανατροφοδοτεί τον αέναο πολιτικό διάλογο και τις κοινωνικές και πολιτισμικές του προεκτάσεις.
Γιατί αυτός ο προβληματισμός της Martha Nussbaum και η εστίαση στο ζήτημα της δημοκρατίας; Και γιατί ο καθολικός προβληματισμός-έξω από τα γεωγραφικά και εθνικά όρια, σε μια πραγματικότητα παγκόσμιων και παγκοσμιοποιημένων διεργασιών;
Η συγγραφέας αφορμάται από τη συνείδηση μιας παγκόσμιας κρίσης. Που δεν είναι η βιωμένη κρίση των οικονομικών θεσμών και των νοσηρών παρενεργειών της στην παγκόσμια κοινωνία. Αλλά μια προϊούσα κρίση που περνά ουσιαστικά απαρατήρητη ...και η οποία πιθανόν μακροπρόθεσμα να έχει πολύ μεγαλύτερες συνέπειες για το μέλλον της δημοκρατικής αυτοδιάθεσης: και είναι αυτή η κρίση της εκπαίδευσης.
Το σημείο σύγκλισης της παγκόσμιας κρίσης στην εκπαίδευση είναι η υπόταξή της στην οικονομία και την αγορά και στην καλλιέργεια δεξιοτήτων που στοχεύουν μηχανιστικά και υπολογιστικά στη ν οικονομική μεγέθυνση. Που ουσιαστικά πρόκειται για τη μεγέθυνση της ιδιωτικής κερδοφορίας μέσ' από μηχανισμούς και στρατηγικές κατίσχυσης του «ιδιοτελούς χρήματος».
«Εάν συνεχιστεί αυτή η τάση», επισημαίνει η συγγραφέας, «χώρες σε ολόκληρο τον κόσμο σύντομα θα αρχίσουν να παράγουν γενιές από χρήσιμες μηχανές αντί για ολοκληρωμένους πολίτες που μπορούν να σκέφτονται για τον εαυτό τους, να ασκούν κριτική στην παράδοση και να αντιλαμβάνονται τη σημασία των δοκιμασιών και των επιτευγμάτων των άλλων ανθρώπων. Το μέλλον των δημοκρατιών ανά τον κόσμο διακυβεύεται».
Με ποια διαδικασία ωστόσο και με ποιες πολιτικές επιλογές οι δημοκρατίες φαίνεται να απειλούνται στο εγγύς μέλλον; (Αν και το πρόβλημα δεν ανάγεται στο μέλλον αλλά είναι ένα σκαιό παρόν που απλώς περι-παίζει τις λέξεις!) Πρόκειται για τη διαδικασία υποχώρησης μέχρι και εκμηδένισης των ανθρωπιστικών σπουδών από τα προγράμματα δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ανά τον κόσμο και την επιβολή τεχνοκρατικών προγραμμάτων που προάγουν δεξιότητες άξιες να υπηρετήσουν την τάση της παγκόσμιας οικονομικής μεγέθυνσης και της ακαταπόνητης κερδοφορίας.
Χωρίς να θέτει διλήμματα του τύπου: τεχνοκρατική εκπαίδευση ή ανθρωπιστική παιδεία, η Martha Nussbaum, ανατέμνει τις σύγχρονες κοινωνίες μέσα στα όρια ενός παγκόσμιου συστήματος εξισορροπήσεων, όπου αίτημα καθολικό για μια ανθρώπινη ζωή είναι η δημοκρατία και οι εγκλιματισμένες στο παρόν πρωταρχικές της αξίες: η ικανότητα της κριτικής και δημιουργικής σκέψης, της λογικής ανάλυσης, η ικανότητα να υπερβαίνουμε το τοπικό και πεπερασμένο, η καλλιέργεια της φαντασίας και του συναισθήματος, η δεξιότητα επικοινωνίας με την τέχνη, η ικανότητα της ενσυναίσθησης, της ευαίσθητης δηλαδή πρόσληψης του άλλου.
Η γνώση και η λογική είναι ανεπαρκής εξοπλισμός για να κατανοήσουμε τον διαφορετικό άλλο. Μια άλλη ικανότητα, που μπορεί να αποκληθεί «αφηγηματική φαντασία»-και που μπορεί να καλλιεργηθεί στην εκπαίδευση- μεταβάλλει την οπτική από το εγώ στον άλλον άνθρωπο, και συντελεί στην ανάπτυξη της δεξιότητας να κατανοούμε την προσωπική ιστορία, να συμμεριζόμαστε τα συναισθήματα, τους στόχους και τις προσδοκίες του διαφορετικού άλλου.
Εννοείται ότι προϋπόθεση αυτών των αξιών είναι η θεωρητική και πραξιακή συγκρότηση των αρχέτυπων ιδεών της δημοκρατίας: ισότητα, ισονομία, κοινωνική δικαιοσύνη-το αναφαίρετο δικαίωμα όλων να μετέχουν στα συλλογικά αγαθά. Αυτές τις αξίες που συνιστούν το πνεύμα των ανθρωπιστικών πεδίων τις τοποθετεί στο αξιακό κεφάλαιο και των θετικών επιστημών, της οικονομίας και της τεχνολογίας, ώστε να νοηματοδοτήσουν την ύπαρξη και τις επιδιώξεις τους και να προαγάγουν το πνεύμα της «συμπάθειας» ως φιλοσοφικό, πολιτικό και κοινωνικό πρόταγμα.
Και δεν παρακάμπτει τη σημασία των θετικών επιστημών και της τεχνολογίας, ούτε επιμένει τεκμηριωτικά για τη σημασία τους γιατί η αλαζονική τους υπεροπλία τις έχει φέρει μπροστά στον ανταγωνισμό με τις άλλες, τις ανθρωπιστικές αξίες. Αντίθετα αξιοποιεί τις στοχαστικές δυνατότητες της μεταξύ τους διαλεκτικής προς όφελος μιας αναγκαίας ανθρωποκεντρικής-οικουμενικής κουλτούρας, ικανής να κατανοήσει και να αντιμετωπίσει τα οξυμμένα προβλήματα του πλανήτη. «Δεν είμαστε, λοιπόν, υποχρεωμένοι να επιλέξουμε είτε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που προάγει το κέρδος είτε ένα μοντέλο που προάγει την αγωγή καλών πολιτών. Η ακμαία οικονομία προϋποθέτει τις ίδιες δεξιότητες που συνάδουν με την ιδιότητα του πολίτη.
Ως εκ τούτου, όσοι υποστηρίζουν αυτό που θα ονομάσω εκπαίδευση για το κέρδος ή ...εκπαίδευση για την οικονομική μεγέθυνση ασπάζονται μια πολύ στενή σύλληψη για το τι απαιτείται για να επιτευχθεί ο στόχος που οι ίδιοι θέτουν. Το επιχείρημα αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί πάντως ως δευτερεύον έναντι του επιχειρήματος που αφορά τη σταθερότητα των δημοκρατικών θεσμών, καθώς η ισχυρή οικονομία είναι απλώς το μέσο για την επίτευξη ανθρώπινων στόχων και όχι αυτοσκοπός». Προς ποια κατεύθυνση, ωστόσο, θα πρέπει να στραφεί μια εκπαίδευση ευαίσθητη προς τη δημοκρατία, αφιερωμένη στην προώθηση ευκαιριών «για τη ζωή, την ελευθερία και την επιδίωξη της ευτυχίας» για τον κάθε πολίτη; Η απάντηση της Martha Nussbaum συνοψίζεται στα παρακάτω:
Την ικανότητα του ατόμου να σκέφτεται με επάρκεια πάνω σε πολιτικά ζητήματα που επηρεάζουν τη ζωή του, να εξετάζει, να αναστοχάζεται, να συμμετέχει σε διάλογο με επιχειρήματα, χωρίς να αποδέχεται άκριτα ούτε την παράδοση ούτε την εξουσία.
Την ικανότητα να αναγνωρίζει τα δικαιώματα των-διαφορετικών- συνανθρώπων του και να βλέπει με σεβασμό τους σκοπούς τους, και όχι χρησιμοθηρικά για την εξυπηρέτηση του δικού του συμφέροντος.
Την ικανότητα να ενδιαφέρεται για τη ζωή των άλλων, να κατανοεί τις εναλλακτικές πολιτικές που προτείνονται για την εξυπηρέτηση των αναγκών των διαφορετικών άλλων (Με κριτήριο τη φυλή, τη θρησκεία, το φύλο κ.λ.π.)
(Η Βιβή Βρεττού-Κοψιδά είναι φιλόλογος –συγγραφέας).