Μωυσής Ελισάφ, μία ξεχωριστή μορφή για τα Ιωάννινα, την Ελλάδα και τον ελληνικό Εβραϊσμό
1.Ο Μωυσής Ελισάφ είχε τόσο πολλά ακόμη να προσφέρει στην πόλη του, αν η ζωή τού είχε δώσει τη δυνατότητα. Πολυγραφότατος και γλαφυρός στην πένα, βαθυστόχαστος στους φιλοσοφικούς του προβληματισμούς, απλός σαν άνθρωπος, καλός σαν φίλος.
Eχει γερά πόδια η καρέκλα του δημάρχου Ιωαννιτών και έχει αντέξει επάνω της πολύ βαριά ονόματα. Αρχικά ο Γιαγιάμπεης, τελευταίος της Τουρκοκρατίας και δήμαρχος για τρία ακόμη χρόνια στα ελληνικά Γιάννενα, τρανή απόδειξη αρμονικής συνύπαρξης των θρησκειών και της σπάνιας σε ομαλότητα αλλαγής καθεστώτος. Aλλα βαριά ονόματα στο παρελθόν, ο Βασίλειος Πυρσινέλλας, ο Δημήτριος Βλαχλείδης και πιο πρόσφατα ο διανοούμενος γιατρός Φίλιππος Φίλιος και ο μεθοδικός μηχανικός Θωμάς Μπέγκας.
Για να φθάσουμε στον Μωυσή Ελισάφ, με το «μοναδικός» να είναι το επίθετο που χαρακτηρίζει την προσωπικότητά του. Ηταν ο μοναδικός Εβραίος στην Ελλάδα που κατάφερε να ξεπεράσει το αλλού αξεπέραστο «πας μη χριστιανός μη Ελλην» και να πείσει τους Γιαννιώτες να ψηφίσουν για δήμαρχό τους τον καθηγητή του πανεπιστημίου τους, τον καλό τους γιατρό, την εξέχουσα γιαννιώτικη προσωπικότητα.
Λέγεται και γράφεται από πρόσωπα που γνωρίζουν, ότι η εισφορά του στην έρευνα της ιατρικής επιστήμης είναι μοναδική σε σπουδαιότητα και πρωτοτυπία. Πρόεδρος του Πνευματικού Κέντρου πριν γίνει δήμαρχος, πρωτοστάτησε στην ανάδειξή του ως ενός από τα κορυφαία στην Ελλάδα. Ηταν ίσως μοναδικός και ως δήμαρχος, που είχε τόσο πολλά ακόμη να προσφέρει στην πόλη του, αν η ζωή τού είχε δώσει τη δυνατότητα. Πολυγραφότατος και γλαφυρός στην πένα, βαθυστόχαστος στους φιλοσοφικούς του προβληματισμούς, απλός σαν άνθρωπος, καλός σαν φίλος.
Παρέμεινε μέχρι το τέλος παράλληλα και πρόεδρος της τοπικής εβραϊκής κοινότητας και ο ελληνικός Εβραϊσμός –ο λίγος που απέμεινε στη χώρα– θα θυμάται για πάντα τη μοναδικότητα και της εκεί προσφοράς του.
Οταν το 1913 τα Γιάννενα ενσωματώθηκαν στην ελεύθερη Ελλάδα, το εβραϊκό στοιχείο ήταν ελληνόφωνο με καθαρά ελληνική συνείδηση και συμπεριφορά. Το γεγονός αυτό μάλιστα οδήγησε την ηγεσία του στην περίοδο της ναζιστικής κατοχής σε εφησυχασμό. «Εμείς δεν είμαστε σαν τους Σεφαραδίτες της Θεσσαλονίκης που εκτόπισαν οι ναζί. Είμαστε Ελληνες και δεν θα μας πειράξουν», διαβεβαίωναν πριν από τον απάνθρωπο ξεριζωμό της 25ης Μαρτίου 1944. Σχεδόν 2.000 ψυχές έφυγαν, μόνο 50 άτομα, περίπου, σήμερα απομένουν. Ανάμεσα στους διασωθέντες και η οικογένεια Ελισάφ, που είχε καταφέρει να διαφύγει στην Παλαιστίνη.
Η λέξη «στάχτη» είναι η πιο κατάλληλη για να περιγράψει την κατάσταση που βρήκε ο Ελισάφ όταν ανέλαβε την προεδρία της Κοινότητας. Και από τη στάχτη σιγά και μεθοδικά την αναγέννησε. Δημιούργησε Κοινοτικό Συμβούλιο, συμμάζεψε το ερείπιο της μιας συναγωγής που είχε ως εκ θαύματος διασωθεί, καθάρισε το καθεστώς ιδιοκτησίας του νεκροταφείου που είχε καταντήσει ξέφραγο αμπέλι. Το μέγεθος της Κοινότητας ήταν βέβαια μικρό και δεν επέτρεπε τον διορισμό μόνιμου ραββίνου, ώστε να λειτουργεί τακτικά η συναγωγή. Αλλά ο Ελισάφ βρήκε τη λύση.
Είναι τόσο ισχυρά τα θεμέλια πάνω στα οποία έκτισες το δημιούργημά σου, ώστε ακόμη και ο μεγάλος σεισμός της αδόκητης απώλειάς σου δεν θα το καταστρέψει.
Το σκεπτικό του ήταν απλό αλλά ιδιοφυές: «Εχουν μείνει ελάχιστοι Ρωμανιώτες στα Γιάννενα, αλλά υπάρχουν ακόμη πολλοί στον κόσμο. Ας τους κινητοποιήσουμε!». Βρήκε τον κατάλληλο επισκέπτη θρησκευτικό λειτουργό, εντόπισε τους ανά τον κόσμο Ρωμανιώτες και τους κάλεσε να έρθουν να γιορτάσουν την πιο μεγάλη εβραϊκή γιορτή στην πατρίδα.
Από χρόνο σε χρόνο, το «Γιομ Κιπούρ στα Γιάννενα» έγινε προορισμός για εκατοντάδες Γιαννιώτες από κάθε γωνία της υφηλίου. Ζωντάνευε για μία ημέρα η συναγωγή, ξαναζούσαν για λίγο τα παλιά Γιάννενα. Δίπλα τους γιόρταζαν και πολλοί χριστιανοί φίλοι, ανάμεσά τους εξέχουσες προσωπικότητες από την Ηπειρο και την υπόλοιπη Ελλάδα. Την τελετή έκλεινε ένα χαρούμενο δείπνο στο οποίο κάθε χρόνο η Κοινότητα τιμούσε μια ρωμανιώτικη προσωπικότητα. Οργανώθηκε από τον Μάκη Μάτσα και τον υπογράφοντα «πραξικόπημα» πριν από δύο χρόνια και ο ίδιος ο Ελισάφ έγινε αποδέκτης της τιμής και μιας υπέροχης Μανορά –της συμβολικής επτάφωτης λυχνίας– που φιλοτέχνησε αφιλοκερδώς για χάρη του ο Κώστας Βαρώτσος.
Λέγεται από πολλούς ότι για την Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων ο Ελισάφ θα σπάσει τον κανόνα τού «ουδείς αναντικατάστατος». Τολμώ να διαφωνήσω και να του απευθύνω αυτή την ύστατη διαβεβαίωση: Είναι τόσο ισχυρά τα θεμέλια πάνω στα οποία έκτισες το δημιούργημά σου, ώστε ακόμη και ο μεγάλος σεισμός της αδόκητης απώλειάς σου δεν θα το καταστρέψει.
Είναι σαφείς οι όροι εντολής που κατέγραψες για τη μελλοντική αποστολή του Κοινοτικού Συμβουλίου. Αμετάκλητη η πρόσκληση-εντολή προς τον θρησκευτικό λειτουργό. Ετσι, και το «Γιομ Κιπούρ στα Γιάννενα» θα διαιωνιστεί ώστε οι ανά τον κόσμο Ρωμανιώτες να συνεχίσουν να έρχονται στην πατρίδα τους για να τιμούν τη μνήμη σου και να σε μνημονεύουν.
Ανοιξε δρόμους
«Καλά, θα ψηφίσετε Εβραίο δήμαρχο;» έλεγαν κάποιοι στους Γιαννιώτες λίγο πριν από τις δημοτικές εκλογές του 2019, για να εισπράξουν την απάντηση: «Καλά, εσύ όταν ήσουν άρρωστος σε αυτόν πήγαινες να σε γιατρέψει, τώρα φοβάσαι μη γίνει δήμαρχος;». Η αιφνίδια απώλεια του Μωυσή Ελισάφ, σε ηλικία που είχε τόσα να προσφέρει στον τόπο του αλλά και στην Ελλάδα, βύθισε τους συμπολίτες του στο πένθος. Διότι στο πρόσωπο του ιατρού, πανεπιστημιακού, ευαισθητοποιημένου πολίτη, τα Ιωάννινα βρήκαν τον ιδανικό εκπρόσωπο να τους ανοίξει δρόμο τόσο προς το μέλλον όσο και προς το παρελθόν. Ηταν άνθρωπος ακέραιος, δοτικός, στωικός, πατριώτης. Οπως έλεγε και ο ίδιος, δύσκολο δεν ήταν να διοικήσει αλλά να εκλεγεί. Και η αλήθεια είναι ότι, επί της θητείας του, τα Ιωάννινα αγκάλιασαν την εξωστρέφεια και έκαναν προσπάθεια να ανακτήσουν τις διαφορετικές «ψηφίδες» που σχημάτισαν ένα ανθρώπινο μωσαϊκό. Ο Ελισάφ θα μείνει στη μνήμη ως γιατρός που κατάφερε να επουλώσει τα τραύματα της Ιστορίας.
Μ. Π.
Ο κ. Ραφαήλ Μωυσής είναι επίτιμος πρόεδρος του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών – ΙΟΒΕ.