Το Αριστείο Μποδοσάκη 2024 στο πεδίο των Θετικών Επιστημών απονέμεται στη Χρύσα Κουβελιώτου, καθηγήτρια Αστροφυσικής στο Τμήμα Φυσικής του Columbian College of Arts and Sciences στο George Washington University, η οποία με θητεία άνω των 25 ετών στη NASA έχει συνεισφέρει ουσιαστικά στη βαθύτερη κατανόηση των παροδικών ουράνιων φαινομένων, μέσα από τη μελέτη φαινομένων που σχετίζονται με τις μαύρες τρύπες, τους αστέρες νετρονίων και τις εκλάμψεις ακτίνων γάμμα.
Με πλούσια ερευνητική δράση, έχει συμπεριληφθεί στη λίστα του Time Magazine με τους 25 πιο επιδραστικούς ανθρώπους στον χώρο του Διαστήματος, καθώς και στη λίστα με τους 250 ερευνητές με τις περισσότερες αναφορές παγκοσμίως στην επιστήμη του Διαστήματος με 493 δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά μετά από κρίση.
Είναι μέλος των ακαδημιών US National Academy of Science και US Academy of Arts and Sciences, μέλος της Royal Dutch Academy of Sciences και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Στη μακρά πορεία της έχει λάβει πλήθος κορυφαίων διακρίσεων, όπως τα βραβεία Descartes (2002), Rossi (2003) και D. Heineman (2012), το βραβείο Shaw στην Αστροφυσική (2021), ενώ η Ελληνική Κυβέρνηση την τίμησε με τον Σταυρό του Ταξιάρχη του Τάγματος της Τιμής για την αριστεία στην Επιστήμη (2015).
Προτού τιμηθεί με το Αριστείο Μποδοσάκη, η διακεκριμένη Ελληνίδα αστροφυσικός μιλάει για την αξιοθαύμαστη διαδρομή της και την ακαταμάχητη γοητεία του Διαστήματος
Η κυρία Χρύσα Κουβελιώτου, καθηγήτρια Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Τζορτζ Ουάσιγκτον των ΗΠΑ, θα τιμηθεί με το Αριστείο Μποδοσάκη 2024. Λίγο πριν από την τελετή απονομής, η οποία θα πραγματοποιηθεί στο Ζάππειο Μέγαρο την Τρίτη 25 Ιουνίου, αναζητήσαμε τη διάσημη Ελληνίδα επιστήμονα για να πληροφορηθούμε ποια ήταν η κινητήριος δύναμη που την ώθησε μέχρι τη NASA και από εκεί στα... μάγναστρα.
Πότε και πώς ξεκίνησε το ενδιαφέρον σας για την αστροφυσική; Υπήρχε προϊστορία στην οικογένειά σας αναφορικά με αυτό τα πεδίο ή είστε η πρώτη;
Καμία προϊστορία ή παράδοση στην αστροφυσική! Ο πατέρας μου ήταν μαθηματικός και η μητέρα μου οικονομολόγος. Οι εμπειρίες μου τα καλοκαίρια στη φύση και στις ελληνικές ακρογιαλιές και οι πρώτες ζωηρές εντυπώσεις από τις διαυγείς έναστρες νύχτες φαίνεται ότι χαράχτηκαν καθοριστικά στο μυαλό μου και επηρέασαν τις επιλογές και την πορεία μου. Και συγχρόνως όλα τα ερωτήματα που προκύπτουν, όταν παρατηρείς τον ουρανό, όπως «τι είναι αυτά που τρεμοσβήνουν στον ουρανό;», «υπάρχουν άνθρωποι εκεί;», «πώς μπορούμε να πάμε κι εμείς εκεί πάνω;», «είμαστε οι μόνοι στον κόσμο μας;». Όταν ακόμα ήμουν στο Δημοτικό, ο πατέρας μου μού έδωσε ένα εκλαϊκευμένο βιβλίο κοσμολογίας (με τις τότε απόψεις) και όλα συνδέθηκαν μεταξύ τους. Ήξερα πια τι ήθελα να γίνω: αστρονόμος.
Αλλά η Γη μας δεν μου έφτανε – ήταν πολύ περιορισμένη. Όταν τελείωσα το Πανεπιστήμιο της Αθήνας, ειδικεύτηκα στην Αστροφυσική στο Max Planck Institut του Μονάχου, όπου είχα τη δυνατότητα να μελετήσω τις εκλάμψεις των ακτίνων Γάμμα. Συγκεκριμένα, ήθελα να καταλάβω πώς δημιουργήθηκαν και δημιουργούνται, πόσο κοντά/μακριά είναι, και αν υπάρχει άλλη ζωή στο Σύμπαν. Χάρη στα επιτεύγματα του Neil Armstrong, η απόφασή μου επισφραγίστηκε οριστικά και έτσι έγινα αστροφυσικός...
Τι καθόρισε την επιστημονική διαδρομή σας, από την Αθήνα στη NASA;
Το γεγονός ότι δεν υπήρχαν αστροναύτες στην Ελλάδα! Ήλπιζα ότι ίσως μπορούσα να πετάξω κι εγώ, ή τουλάχιστον να συμμετέχω μελετώντας το Σύμπαν. Η NASA ήταν ο μόνος δρόμος που ήθελα να ακολουθήσω. Κατά τη διάρκεια του διδακτορικού μου στο Μόναχο πήγα στη NASA τουλάχιστον δύο φορές σαν επισκέπτρια για να μάθω την ανάλυση δεδομένων ενός δορυφόρου. Όταν προσλήφθηκα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών πήγαινα πολύ συχνά στη NASA/Goddard Space Flight Center για συνεργασίες. Μετά προσλήφθηκα στη NASA/Marshall Space Flight Center, και το όνειρο έγινε πραγματικότητα, αλλά εν μέρει. Τελικά έγινα αστροφυσικός εδάφους.
Πώς θα περιγράφατε τα μάγναστρα (και το γιατί είναι σημαντικά) με τρόπο που να είναι κατανοητός στο ευρύ κοινό;
Συνοπτικά σε μια πρόταση: γιατί είναι ένα νέο είδος αστέρων νετρονίων που έχουν τον υψηλότερο μαγνητισμό στο Σύμπαν. Πιο αναλυτικά, τα μάγναστρα είναι αστέρες νετρονίων με ιδιότητες που δεν υπάρχουν στη Γη μας. Αντιπροσωπεύουν ισχυρή βαρύτητα, υπερβολικές πυκνότητες και τα υψηλότερα μαγνητικά πεδία στην υφήλιο (πάνω από 1014 μεγαλύτερα από αυτά του Ηλίου). Θεωρούνται τα τελικά στάδια πολλών φαινομένων, όπως εκλάμψεις ακτίνων γάμμα, υπέρλαμπροι καινοφανείς αστέρες και Fast Radio Bursts».
Αντιστοίχως, γιατί σας θέλγει η έρευνα εκλάμψεων;
Γιατί είναι οι ισχυρότερες εκρήξεις στο Σύμπαν μας. Μάλιστα παρατηρούμε τουλάχιστον μία κάθε μέρα. Δημιουργούνται ή από εκρήξεις υπερκαινοφανών αστέρων ή από σύζευξη αστέρων νετρονίων. Για τον μέσο άνθρωπο μια αποστολή της NASA συμπυκνώνεται κυρίως στη στιγμή της εκτόξευσης. Τι συμβαίνει όμως στα «παρασκήνια», πριν, κατά και μετά από μια επιτυχή εκτόξευση;
«Οι μικρές αποστολές όταν επιλεγούν παίρνουν περίπου 4-10 χρόνια για να είναι έτοιμες να εκτοξευθούν. Συνήθως οι ομάδες τους έχουν 10-30 μέλη. Οι μεγάλες αποστολές χρειάζονται 10-20 χρόνια να τελειοποιηθούν και να πετάξουν. Έχουν πολύ μεγάλες επιστημονικές ομάδες, με εκατοντάδες μέλη. Κάθε αποστολή έχει θεωρητικούς και παρατηρησιακούς επιστήμονες και μηχανικούς. Οι ομάδες συνεργάζονται πολύ στενά καλύπτοντας όλες τις ανάγκες της αποστολής τους».
Ποιας σημερινής αποστολής μελετάτε τα δεδομένα και τι σχεδιάζετε;
Υπάρχουν πολλές λειτουργικές αποστολές που στέλνουν δεδομένα στη Γη μας. Διαφοροποιούνται από το μήκος κύματος των ανιχνευτών τους ως επίσης και το μέγεθός τους. Η NASA έχει μικρές αποστολές (ένα ή δυο όργανα), μεσαίες (πολλές φορές με μόνο ένα αλλά μεγαλύτερο ανιχνευτή) και Flagships – μεγάλες αποστολές που εστιάζονται σε ένα μήκος κύματος με πολύ καλή διακριτικότητα, που συνήθως επιζούν μέχρι 15-20 χρόνια. Χρησιμοποιώ δεδομένα από πολλές αποστολές, και για πολλούς στόχους, όπως Chandra X-ray observatory και Gamma Ray Burst Monitor στο παρατηρητήριο Fermi. Επίσης είμαι σε μια ομάδα που μελετά την πρόταση για τη νέα αποστολή Gamow».
Πώς αντιλαμβάνεστε τον ρόλο σας ως μέντορα νέων επιστημόνων και τι θα συμβουλεύατε τα νέα παιδιά που θα ήθελαν να ακολουθήσουν στα χνάρια σας;
Είμαι μέντορας νέων επιστημόνων στο George Washington University, όπως επίσης και ορισμένων φοιτητών. Αυτό που πάντα τονίζω είναι να ακολουθούν την πορεία που πραγματικά θέλουν, παρά τις αντιξοότητες που υπάρχουν στη ζωή. Η εμπειρία μου λέει ότι σπάνια υπάρχουν μονόδρομοι – πάντα θα βρίσκεται μια καμπή που τους ενώνει. Επίσης θα ήθελα να τονίσω ότι όλοι μας φτιάχνουμε τα δικά μας χνάρια. Το μόνο που ακολουθούμε και αναζητούμε είναι μια ευχή, μια ελπίδα και ένα αποτέλεσμα.
Είστε αποδέκτης πολλών επιστημονικών βραβείων και τιμητικών διακρίσεων. Τι σημαίνει το Αριστείο Μποδοσάκη για εσάς;
Είναι πολύ σημαντικό γιατί έρχεται από την πατρίδα μου, τον τόπο που γεννήθηκα και απέκτησα τα πρώτα βιώματα. Το Αριστείο Μποδοσάκη με τιμά και με αναγνωρίζει για όσα έχω κάνει στη ζωή μου. Είμαι πολύ περήφανη γι' αυτήν την αναγνώριση από την Ελλάδα.
Θεωρείται από τους πλέον επιδραστικούς αστροφυσικούς έχοντας δημοσιεύσει περί τις 500 ερευνητικές εργασίες. Είναι μέλος πολλών ακαδημιών, μεταξύ των οποίων και η Αμερικανική Ακαδημία Επιστημών, και έχει λάβει πλήθος τιμητικών διακρίσεων.