Διακρίθηκε στη δραματουργία (Προμηθέας, Καποδίστριας, Κούρος, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Χριστόφορος Κολόμβος, κ.ά.), στη συγγραφή ταξιδιωτικών εντυπώσεων (Ισπανία, Ιταλία, Αίγυπτο, Σινά, Ιαπωνία και Κίνα, Αγγλία, Ρωσία, Ιερουσαλήμ και Κύπρο), στα φιλοσοφικά δοκίμια (Ασκητική, Συμπόσιο, κ.ά.). Ωστόσο, ευρύτερα γνωστός έγινε από τα μυθιστορήματά του: Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά (1946), Ο Χριστός ξανασταυρώνεται (1948), Ο καπετάν Μιχάλης (1950), Ο τελευταίος πειρασμός (1951), Αναφορά στο Γκρέκο (1961), κ.ά. Το έργο του έχει μεταφραστεί και εκδοθεί σε περισσότερες από 50 χώρες και έχει διασκευαστεί για το θέατρο, τον κινηματογράφο, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση.
Το Μουσείο Καζαντζάκη βρίσκεται στην Κεντρική Πλατεία της Μυρτιάς Ηρακλείου, του πατρογονικού χωριού του συγγραφέα. Διακρίνεται η γλυπτική σύνθεση από μπρούντζο που αναπαριστά τον Λου Σιούν και τον Νίκο Καζαντζάκη να συνομιλούν.
Ο Μιχάλης Ταρουδάκης, πρόεδρος του ΔΣ του μουσείου που είναι αφιερωμένο στον μεγάλο συγγραφέα και στοχαστή, και η διευθύντριά του Μαριλένα Μηλαθιανάκη, ξεναγούν το ΒΗΜΑgazino στους χώρους του και μιλούν για τις δράσεις του, οι οποίες είναι πιστές στο οικουμενικό πνεύμα του ανθρώπου που διαβάστηκε και διαβάζεται από όλες τις γενιές της σύγχρονης Ελλάδας, ενώ θαυμάζεται από τις ΗΠΑ μέχρι τη μακρινή Ινδία και την Κίνα.
Το ημερολόγιο έγραφε 27 Ιουνίου 1983 όταν τα εγκαίνια του Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη πραγματοποιούνταν από την τότε υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη στη Μυρτιά (βρίσκεται μόλις 15 χιλιόμετρα από την πόλη του Ηρακλείου), στο πατρογονικό χωριό του έλληνα συγγραφέα που κατέκτησε την αθανασία, του Κρητικού που ενσωμάτωσε στον ελληνικό λόγο την ελεύθερη σκέψη.
Πίσω από τη δημιουργία του βρισκόταν ο σκηνογράφος – ενδυματολόγος Γιώργος Ανεμογιάννης (1916-2005), ένας από τους πρωτοπόρους του θεάτρου στην Ελλάδα, στεγάζοντας το μουσείο στο πατρικό σπίτι της οικογένειάς του, μιας οικογένειας συγγενικής με τον καπετάν Μιχάλη, τον πατέρα του Nίκου Καζαντζάκη.
Ετσι ο Γιώργος Ανεμογιάννης δούλεψε ακούραστα μέχρι το τέλος της ζωής του για τη συλλογή επιστολών και εγγράφων, οπτικοακουστικών ντοκουμέντων, ελληνικών και ξένων εκδόσεων έργων του Καζαντζάκη, φωτογραφιών και άλλων τεκμηρίων που προσφέρουν στους επισκέπτες του μουσείου ένα ταξίδι στο σύμπαν του δημιουργού που αγαπήθηκε τόσο πολύ σε όλον τον κόσμο και πολεμήθηκε άγρια στην πατρίδα του: εννέα φορές προτάθηκε για το βραβείο Νομπέλ, όμως οι σκοταδιστικοί κύκλοι της χώρας μας έκαναν ό,τι μπορούσαν ώστε να στερηθεί τη μεγάλη τιμή.
Στιγμιότυπο από τα εγκαίνια του Μουσείο Καζαντζάκη το 1983. Στην πρώτη σειρά, από αριστερά, διακρίνεται ο ιδρυτής του Μουσείου Γιώργος Ανεμογιάννης, η δεύτερη σύζυγος του Καζαντζάκη, Ελένη, και η τότε υπουργός Πολιτισμού, Μελίνα Μερκούρη.
Ο Γιώργος Ανεμογιάννης δημιούργησε λοιπόν ένα μουσείο-κόσμημα, το οποίο προσφέρει ένα συναρπαστικό ταξίδι στη ζωή και στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη (1883-1957). Εκεί μάλιστα ο επισκέπτης μπορεί να δει ακόμα και προσωπικά αντικείμενα του μεγάλου συγγραφέα και στοχαστή, όπως χαρτοφύλακες, μπρελόκ, το ρολόι του, τα γυαλιά του, ακόμη και εκείνο το ξύλινο τραπέζι-γραφείο από το σπίτι της Αντίμπ, επάνω στο οποίο γράφτηκαν μερικά από τα σπουδαιότερα μυθιστορήματά του.
Ο σχηματισμός των συλλογών
«Ο Ανεμογιάννης είχε χαρακτηρίσει ως «οδύσσεια» τον σχηματισμό αυτών των συλλογών» αναφέρει η διευθύντρια του Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη, Μαριλένα Μηλαθιανάκη, καθώς μας ξεναγεί στους χώρους του. «Ο ίδιος φρόντισε να συγκεντρωθούν οι πρώτες εκδόσεις των βιβλίων του Καζαντζάκη και κείμενα που δημοσιεύθηκαν σε λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες. Σχημάτισε μάλιστα κατάλογο και με βάση αυτόν αναζητούσε από στενούς φίλους και συγγενείς, παλαιοβιβλιοπωλεία, αρχεία και βιβλιοθήκες μαθητικά τετράδια, λευκώματα, προσωπικά είδη και επιστολές του Νίκου Καζαντζάκη.
Σαν ένας έμπειρος μουσειολόγος, χωρίς να διαθέτει αντίστοιχες σπουδές, οργάνωσε τελικά και ταξινόμησε έναν τεράστιο όγκο υλικού, που σήμερα αποτελεί το σώμα των εκθεμάτων αλλά και του αρχείου του μουσείου. Η αναζήτησή του συνεχίστηκε και σε χώρες του εξωτερικού, μια προσπάθεια που απέφερε καρπούς με την εύρεση ξενόγλωσσων εκδόσεων και επιστολών, αλλά και με δωρεές προς το μουσείο που ήρθαν με προθυμία και ενθουσιασμό από διάφορα πρόσωπα.
Στη διάρκεια αυτής της αναζήτησης είχε την ηθική και υλική συμπαράσταση της συζύγου του Νίκου Καζαντζάκη, Ελένης, η οποία του πρόσφερε αρχειακό υλικό αλλά και διευθύνσεις που τον οδήγησαν σε επαφές με πολύτιμες πηγές εύρεσης υλικού. Οι περιπέτειες και οι δυσκολίες στην αναζήτηση, εξεύρεση και εξασφάλιση του υλικού, όπως και στην εξεύρεση των οικονομικών πόρων, υπήρξαν πολλές, μα οδήγησαν στο να συγκροτηθεί ένα μουσείο με σπάνιο υλικό, ένας χώρος μνήμης και προσκυνήματος για τον Νίκο Καζαντζάκη».
«Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά». Το διάσημο μυθιστήρημα του Νίκου Καζαντζάκη που έχει εκδοθεί σε περισσότερες από 50 γλώσσες, διαλέκτους και ιδιώματα.
Υλικό από το μέγα έπος του Καζαντζάκη «Οδύσσεια» (στην πρώτη έκδοση του 1938, η γραφή είναι με ένα σίγμα, ως Οδύσεια) επάνω στο τραπέζι στο οποίο ο Καζαντζάκης έγραψε τα περισσότερα μυθιστορήματά του.
Αποτέλεσμα; Περισσότερα από 50.000 τεκμήρια – μέρος των οποίων αποτελεί σήμερα τη μόνιμη έκθεση – ταξινομήθηκαν στις παρακάτω επιμέρους συλλογές: επιστολές, ολόγραφα – αυτόγραφα, εκδόσεις – άρθρα – μελέτες, δημοσιεύματα Τύπου, φωτογραφίες, ηχητικά ντοκουμέντα, τεκμήρια κινούμενης εικόνας, θεατρικό υλικό, έργα τέχνης και προσωπικά αντικείμενα.
Προσωπικά αντικείμενα, φωτογραφίες και χειρόγραφα του Νίκου Καζαντζάκη εκτίθενται στις προθήκες του Μουσείου.
Οπως μάλιστα επισημαίνει, το αρχείο του μουσείου είναι ανοιχτό, ενεργό, οργανωμένο και προσβάσιμο στους ερευνητές που επιθυμούν να το μελετήσουν, αλλά και σε φορείς που αξιοποιούν το υλικό του. «Μάλιστα εμπλουτίζεται συνεχώς με νέα τεκμήρια που έρχονται από όλον τον κόσμο και αφορούν επιστολές, δημοσιεύματα, μελέτες, εκδόσεις, μεταφράσεις του έργου του, αλλά και προσωπικά αντικείμενα του Νίκου Καζαντζάκη. Μετά τον θάνατο του Γιώργου Ανεμογιάννη το 2005, περιήλθε στο μουσείο και το δικό του προσωπικό αρχείο, οργανωμένο από τον ίδιο με έναν υποδειγματικό τρόπο, το οποίο άμεσα ψηφιοποιήθηκε και τεκμηριώθηκε από το Ιδρυμα. Βρίσκεται στις προτεραιότητές μας να γίνουν διαδικτυακά προσβάσιμα και τα δύο αρχεία του μουσείου, το αρχείο Καζαντζάκη και το αρχείο Ανεμογιάννη».
Καινοτόμο ψηφιακό installation με συνδυασμό λέξεων και φράσεων από την «Οδύσσεια», με τα χαρακτηριστικά της γαλλικής έκδοσης. Το Μουσείο διαθέτει πλήθος ψηφιακών εφαρμογών για τους επισκέπτες του.
«Το Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη ξεκίνησε εδώ και πολλά χρόνια την ψηφιοποίηση των συλλογών του και του αρχείου Γιώργου Ανεμογιάννη προκειμένου σύντομα αυτά να είναι διαθέσιμα διαδικτυακά στο κοινό, ενώ υλοποιεί προγράμματα χρήσεων νέων τεχνολογιών που απευθύνονται τόσο στους φυσικούς και διαδικτυακούς επισκέπτες του μουσείου όσο και στους νέους μαθητές και μαθήτριες που παρακολουθούν τα εκπαιδευτικά του προγράμματα. Πρόσφατο παράδειγμα οι εφαρμογές κινητού που ολοκληρώθηκαν στο πλαίσιο του Προγράμματος ΕΠΑνΕΚ και δίνουν στον επισκέπτη πλήθος πρόσθετων πληροφοριών για τα εκθέματα, τη ζωή και το έργο του Νίκου Καζαντζάκη».
Η πορεία του μουσείου και η σωτήρια παρέμβαση Μαρινάκη
Η πορεία του μουσείου δεν ήταν πάντα εύκολη στο πέρασμα των χρόνων. Μάλιστα, μετά τη ριζική του ανακαίνιση με χρηματοδότηση από το Γ' ΚΠΣ το 2009, πέρασε οικονομικές περιπέτειες. «Το μουσείο ξεκίνησε να λειτουργεί στην παρούσα μουσειακή μορφή του το 2010. Παρά το γεγονός της αύξησης της επισκεψιμότητάς του, οι πάγιες ανάγκες λειτουργίας του δεν μπορούσαν να καλυφθούν από τα έσοδα των εισιτηρίων και του, κατά τα άλλα, πολύ καλά οργανωμένου πωλητηρίου του.
Πρέπει να σημειώσουμε ότι λειτουργεί ως Ιδρυμα εποπτευόμενο από την Αποκεντρωμένη Διοίκηση Κρήτης, χωρίς να έχει στη διάθεσή του κάποια άλλη μόνιμη πηγή εσόδων (π.χ. κάποιο κληροδότημα), ενώ δεν έχει δυνατότητα κάλυψης του κόστους μισθοδοσίας των στελεχών του από οποιονδήποτε δημόσιο φορέα. Παρά τη στήριξη που παρέχει διαχρονικά ο Δήμος Αρχανών – Αστερουσίων στην κάλυψη μέρους του κόστους λειτουργίας και συντήρησης του μουσείου και η Περιφέρεια Κρήτης στην οργάνωση εκδηλώσεων, η αδυναμία πληρωμής των υπαλλήλων του μουσείου οδήγησε στο ενδεχόμενο ακόμη και διακοπής της λειτουργίας του το 2013» αναφέρει ο κ. Ταρουδάκης.
«Ο Βαγγέλης Μαρινάκης προσέφερε µια γενναία µόνιµη χορηγία στο µουσείο. Η χορηγία αυτή που συνεχίζεται µέχρι σήµερα, αδιάλειπτα εδώ και δέκα χρόνια, έδωσε στο µουσείο τη δυνατότητα να καλύψει τις πάγιες ανάγκες του, να στελεχωθεί µε ένα εξαιρετικό ανθρώπινο δυναµικό και να αναπτύξει πρόσθετες δράσεις εξωστρέφειας προκειµένου να υλοποιήσει τον σχεδιασµό του και να δώσει τη δυνατότητα σε ολοένα και µεγαλύτερο κοινό να έρθει σε επαφή µε το σύµπαν του Νίκου Καζαντζάκη».
Η αίθουσα «Μυθιστορημάτων» και «Ταξιδιωτικών» φέρει τιμητικά το όνομα του πατέρα του Μεγάλου Χορηγού του Μουσείου, Βαγγέλη Μαρινάκη.