Τι λένε για την έκδοση ο θεσσαλονικιός τροβαδούρος και ο άγγλος συγγραφέας, που έχει συνδέσει την καριέρα του με την ελληνική λογοτεχνία
Κώστας Μπλιάτκας
1.Το πασίγνωστο τραγούδι του Διονύση Σαββοπούλου «Οι παλιοί μας φίλοι» από τον πρώτο του δίσκο «Φορτηγό» (1966) που αποτέλεσε έργο-τομή και σταθμό για το ελληνικό τραγούδι, είναι ένα από αυτά που διαλέγαμε στα φοιτητικά μας χρόνια στα τέλη του '70, για να κάνουμε σε ξένους φίλους, αγγλόφωνους φοιτητές κυρίως, μια εισαγωγή στο τι είναι ο Σαββόπουλος.
Οι στίχοι είναι από αυτούς που η φοιτητική μποεμία έπαιρνε από τις μπουάτ και τους διέδιδε παντού. Τα τραγούδια του κορυφαίου τροβαδούρου έγιναν για κάποιους αυτοβιογραφικά εμβλήματα, άλλωστε.
Ιδού ένα παράδειγμα:
«Η ζωή αλλάζει δίχως να κοιτάζει τη δικιά σου μελαγχολία
Κι έρχεται η στιγμή για να αποφασίσεις
με ποιους θα πας και ποιους θ' αφήσεις».
Ναι, αλλά πώς το λες αυτό στα αγγλικά; Και όταν το λες τι χάνεις από το βαθύτερο νόημα αλλά και τους ήχους (για να μην πούμε και τη θεατρική δράση επί σκηνής) και εν τέλει την ποίηση του Σαββόπουλου;
Αυτά τα ερωτήματα, τα οποία πιθανόν να μη βρουν ποτέ απάντηση, «επαναφέρει» ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο με τίτλο «The Rock Song of Our Tomorrow: Dionysis Savvopoulos English Edition» (εκδ. Αιώρα) που κυκλοφόρησε εκτός από την Ελλάδα και στη Μεγάλη Βρετανία και στις ΗΠΑ.
Ο Ντέιβιντ Κόνολι φοιτητής στα χρόνια του '70, όταν «όργωνε» την Ελλάδα επισκεπτόμενος γνωστούς και λιγότερο γνωστούς αρχαιολογικούς χώρους
Η έκδοση είναι δίγλωσση και περιλαμβάνει 34 τραγούδια που διατρέχουν εξήντα χρόνια δισκογραφίας. Είναι πράγματι Σαββόπουλος στα αγγλικά! Ο τίτλος βέβαια είναι γέννημα του εμβληματικού στίχου «Το ροκ του μέλλοντός μας» και η μετάφραση είναι του καταξιωμένου ομότιμου καθηγητή Μεταφρασεολογίας του ΑΠΘ Ντέιβιντ Κόνολι.
Ιδού λοιπόν η μετάφραση του παραπάνω αποσπάσματος από το «Οι παλιοί μας φίλοι», όπως αποτυπώθηκε στο βιβλίο από τον Ντέιβιντ Κόνολι:
«Life changes without regard
for any melancholy of yours
and the moment comes for you to choose
who you'll go with and who you'll leave».
«Ευγενική φυσιογνωμία»
Για τη γέννηση αυτής της έκδοσης και για τη συνεργασία που είχε με τον Ντέιβιντ Κόνολι και τους άλλους συντελεστές της, ο Διονύσης Σαββόπουλος μας είπε τα εξής:
«Λίγες φορές έχω συναντήσει ευγενική φυσιογνωμία σαν του Ντέιβιντ. Ο Ντέιβιντ Κόνολι, όπως και να το κάνουμε, είναι μορφή.
Εγώ δεν ξέρω καλά αγγλικά, μάλλον καθόλου καλά˙ αλλά εκείνοι που ξέρουν – Ελληνες και ξένοι – σέβονται και παραδέχονται τις μεταφράσεις που κατόρθωσε πάνω στον Ελύτη, τον Εγγονόπουλο, τον Ροΐδη...
Η απήχηση της δουλειάς του, εντός και εκτός Ελλάδος, έδωσε το θάρρος σ' αυτόν τον σεμνό, σχεδόν ντροπαλό άνθρωπο, να καταπιαστεί και με τον Παπαδιαμάντη. Ηδη έβαλε μπρος τώρα και με τη «Φόνισσα». Με το καλό!
Είναι μεγάλη τιμή και χαρά για μένα που διάλεξε να μεταφράσει τριάντα τέσσερα τραγούδια μου, κοτζάμ καθηγητής και ελληνιστής διακεκριμένος.
Ο Διονύσης Σαββόπουλος κρατά χαμογελαστός το βιβλίο.
Είχα την τύχη να γνωρίσω τον Ντέιβιντ με τη μεσολάβηση της Νικολέττας Σαρρή. Μου ζήτησε διευκρινίσεις για ορισμένους στίχους μου• όσο μπορούσα του τις έδωσα. Ερχόντουσαν σπίτι με τη Νικολέττα και τον Αρη Λασκαράτο. Περάσαμε ευχάριστες βραδιές, με πολύ ενδιαφέρουσα κουβέντα.
Εναν ολόκληρο χρόνο τού πήρε του Ντέιβιντ να μεταφράσει τα τραγούδια. Τέσσερα απ' αυτά, το «Περιβόλι», «Οι Παλιοί μας φίλοι», «Τι έπαιξα στο Λαύριο», «Eρχεται βροχή, έρχεται μπόρα», τα τραγούδησαν οι αγγλομαθέστατοι και αγαπητοί συνάδελφοι Αλκίνοος Ιωαννίδης και Ελλη Πασπαλά. Και μια ενδιαφέρουσα νέα, η Ελίνα Μπάγα. Ωραίοι! Τους ευχαριστώ πολύ. Μπορεί κανείς να τους ακούσει. Υπάρχουν οδηγίες μέσα στο βιβλίο.
Το βιβλίο κυκλοφορεί ήδη στην Ελλάδα από τις εκδόσεις «Αιώρα». Για φαντάσου να το δω και στις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων του Λονδίνου! Μεγαλείο!».
Ο Διονύσης Σαββόπουλος δεν παραλείπει να ευχαριστήσει τους συντελεστές της προσπάθειας: «Ευχαριστώ, Ντέιβιντ. Ευχαριστώ, Νικολέττα και Aρη, που πήρατε την πρωτοβουλία και αναλάβατε την παραγωγή και την έκδοση από την αγαπημένη μας «Αιώρα».
Ευχαριστώ τον Βασίλη Χατζηνικολάου για τις παρτιτούρες που περιέχονται στην έκδοση και τον Γιώτη Κιουρτσόγλου που οργάνωσε την ορχήστρα στο στούντιο για τον Αλκίνοο και την Ελλη.
Οφείλω ευχαριστίες στον Δημήτρη Καράμπελα και τον Δημήτρη Παπανικολάου για τα πολύ ενδιαφέροντα κείμενα που έγραψαν για την έκδοση αυτή.
Τέλος ευχαριστώ τον Αλέκο Κυριτσόπουλο για το πανέμορφο και τόσο χαρούμενο εξώφυλλο.
Καλή ανάγνωση, καλή ακρόαση. Καλό καλοκαίρι σε όλους!».
«Από τα φοιτητικά μου χρόνια»
Ο Ντέιβιντ Κόνολι μολονότι γεννήθηκε στην Αγγλία μεγάλωσε κι αυτός ακούγοντας τραγούδια του Διονύση Σαββοπούλου.
Μας λέει σχετικά: «Μπορεί να φανεί λίγο παράξενο αλλά κι εγώ πέρασα τα φοιτητικά μου χρόνια ακούγοντας τα τραγούδια του Σαββόπουλου, μολονότι γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Αγγλία. Φοιτητής στις αρχές της δεκαετίας του '70, σπούδαζα αρχαία ελληνικά και έκανα παρέα με τους έλληνες φοιτητές, οι οποίοι με μύησαν στην ελληνική μουσική (τα ρεμπέτικα, το έντεχνο-λαϊκό, το νέο κύμα κ.λπ.).
Ο Σαββόπουλος τους ήταν ιδιαίτερα αγαπητός και έτσι γνώρισα τα τραγούδια του. Και συνέχιζα να τον ακούω σε μπουάτ και συναυλίες όταν ήρθα και εγκαταστάθηκα στην Ελλάδα κατά την περίοδο της Μεταπολίτευσης.
Ο Διονύσης Σαββόπουλος το 2019 σε πρόβα στον λόφο της Σάνης, για τη συναυλία-αφιέρωμα στα 50 χρόνια από το Γούντστοκ. Σμίγοντας «παλιές κι αναμμένες τροχιές με το ροκ του μέλλοντός μας».
Ηταν μια άλλη περίοδος από τη σημερινή, όταν κάθε νέος δίσκος ή συναυλία – όχι μόνο του Σαββόπουλου αλλά και όλων των συνθετών – αποτελούσε γεγονός. Θυμάμαι για παράδειγμα πώς αδημονούσε ο κόσμος όταν επρόκειτο να κυκλοφορήσει η «Ρεζέρβα».
Πού να φανταζόμουν ότι τόσα χρόνια μετά θα μετέφραζα αυτούς τους στίχους και θα συνεργαζόμουν με τον ίδιο! Η συγκίνησή μου ήταν μεγάλη όταν μου έγινε η πρόταση από τους φίλους των εκδόσεων Αιώρα.
Και είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων για την προθυμία του ίδιου του Σαββόπουλου να βοηθήσει με πολύτιμες διευκρινίσεις ως προς το νόημα ορισμένων στίχων, αλλά και γενικότερα με όλη τη συμπαράστασή του κατά τη μεταφραστική διαδικασία, η οποία κράτησε αρκετό καιρό, καθώς ήταν μία απαιτητική δουλειά, που πέρασε από πολλά στάδια».
Και ο Ντέιβιντ Κόνολι καταλήγει μιλώντας για τη μεταφραστική του προσέγγιση: «Θα ήθελα να τονίσω ότι δεν μετέφρασα τους στίχους ώστε να μπορούν να τραγουδιούνται με την ίδια μελωδία στην αγγλική γλώσσα.
Κάτι τέτοιο θα χρειαζόταν μια εντελώς διαφορετική μεταφραστική προσέγγιση• μια πολύ πιο ελεύθερη μετάφραση, όπως έκανε ο ίδιος ο Σαββόπουλος με τα ξένα τραγούδια που μετέφρασε και που περιλαμβάνονται στον δίσκο του «Το Ξενοδοχείο». Ο δικός μου σκοπός στο συγκεκριμένο βιβλίο ήταν να παρουσιάσω τον στιχουργό Σαββόπουλο σε ένα αγγλόφωνο αναγνωστικό κοινό».
«Νοσταλγικός και επίκαιρος»
Στο βιβλίο ο αναγνώστης έχει τη χαρά να διαβάσει δύο σπουδαία εισαγωγικά κείμενα, στα οποία βρίσκει δύο αντίστοιχες αποτιμήσεις-προσεγγίσεις όχι μόνο της καλλιτεχνικής πορείας του θεσσαλονικιού τροβαδούρου αλλά και του φαινομένου «Σαββόπουλος» και της επίδρασης που είχε το έργο του σε τρεις γενιές. Τα υπογράφουν ο καθηγητής Νεοελληνικών και Πολιτισμικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Δημήτρης Παπανικολάου και ο δοκιμιογράφος Δημήτρης Καράμπελας.
Ο Ντέιβιντ Κόνολι, κρατώντας το βιβλίο που τον κάνει μέλος της κοινής μας «σαββοπουλικής» μυθολογίας.
Ο Δημήτρης Παπανικολάου γράφει, μεταξύ άλλων: «Ανήσυχος και πάντα κάπως σε αναμονή αλλά στο κέντρο της ελληνικής πολιτιστικής ζωής, πάντα νοσταλγικός αλλά επίκαιρος, ο Σαββόπουλος, με τα τραγούδια του μαζί με την απαράμιλλη ερμηνεία του, παραμένει ένας από τους κρυμμένους θησαυρούς που ένας σύγχρονος Ελληνας θα μοιραζόταν με ξένους φίλους για να δημιουργήσει πολιτιστική οικειότητα.
Γνωρίζω αυτή την ώθηση τόσο καλά και μιλώ από πείρα. Εχω προσπαθήσει τόσες φορές να μεταφράσω τα τραγούδια του ενώ τα παίζω δυνατά στους φίλους μου (τότε σε πικάπ, μετά σε CD players, μετά σε MP3s, μετά σε υπολογιστές, μετά σε πλατφόρμες).
Εισάγοντας αυτή την πρώτη έντυπη μετάφραση των τραγουδιών του Σαββόπουλου, το μυαλό μου πηγαίνει στις αμέτρητες «μεταφράσεις για φίλους» που οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο πρέπει να έχουν κάνει όλα αυτά τα χρόνια για τα ίδια κείμενα.
Είναι σε αυτή την πολυφωνία του συναισθήματος, αυτή τη γνήσια και συχνά αποτυχημένη προσπάθεια να μεταφέρουν «τι σημαίνει για μένα», που ένα τέτοιο βιβλίο θα μπορούσε, νομίζω, να αφιερωθεί».
«Μια αδιάσπαστη ενότητα»
«Η ανά χείρας νέα ανθολογία σαββοπουλικών στίχων θέτει εκ νέου ένα παλιό, δυσεπίλυτο θέμα: ότι ο Σαββόπουλος δεν είναι απλώς ένας σημαντικός τραγουδοποιός αλλά και ένας ποιητής» γράφει από την πλευρά του ο Δημήτρης Καράμπελας.
Και σε άλλο σημείο προσθέτει: «Σε μία δημιουργική πορεία πενήντα και πλέον χρόνων, η μόνη ιδιότητα που διεκδίκησε ποτέ για τον εαυτό του ο Σαββόπουλος είναι αυτή του δημιουργού που συνθέτει και ερμηνεύει μόνος τη μουσική και τους στίχους του ως μία αδιάσπαστη ενότητα.
Στον Σαββόπουλο, ήχος, νόημα, ερμηνεία, αλλά και αφήγηση και υποκριτική και performance επί σκηνής συνιστούν ένα συμπαγές σύνολο που δύσκολα μπορεί να διαρραγεί».
Και σημειώνει για τους στίχους του δημιουργού: «Η ποίηση του Σαββόπουλου βεβαιώνει ότι η προσωπική ελευθερία που ο ίδιος και η γενιά του διεκδίκησαν με τόσο πάθος, υπάρχει αληθινά μόνον όταν σβήνει και χάνεται μέσα σε κάτι απολύτως Αλλο – ζωογόνο και την ίδια στιγμή ασύλληπτο ή ανύπαρκτο: την Αριστερά ή το Πνεύμα, την Ελλάδα ή τον Θεό».
Πολυγραφότατος και πολυβραβευμένος
Ο Ντέιβιντ Κόνολι γεννήθηκε στο Σέφιλντ της Αγγλίας, Ιρλανδός στην καταγωγή. Σπούδασε Αρχαία Ελληνική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο του Λάνκαστερ, Μεσαιωνική και Νεοελληνική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, και έλαβε τον τίτλο του διδάκτορος της Φιλοσοφίας από το Πανεπιστήμιο του Ιστ Αγκλια για τη διατριβή του με θέμα τη θεωρία και πράξη της λογοτεχνικής μετάφρασης και τα ιδιαίτερα μεταφραστικά προβλήματα στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη.
Ηρθε στην Ελλάδα στο τέλος της δεκαετίας του '70 και έχει πολιτογραφηθεί Ελληνας. Δίδαξε σε διάφορα ελληνικά πανεπιστημιακά ιδρύματα και συνταξιοδοτήθηκε το 2014 από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ως καθηγητής Μεταφρασεολογίας.
Εχει δημοσιεύσει πάνω από πενήντα βιβλία με μεταφρασμένα έργα κορυφαίων ελλήνων ποιητών και μυθιστοριογράφων του 20ού αιώνα. Οι μεταφράσεις του έχουν βραβευθεί στην Αγγλία, στην Αμερική και στην Ελλάδα.