Χρόνια, σχεδόν δεκαετία από την ειδική νομοθετική ευχέρεια για τις κατοικίες σε σήραγγες, βράχους, στοές, πετρώματα κλπ, που έφτασαν σε ακρότητες κάθε είδους..«Η παραλία έχει γεμίσει με υπόσκαφα. Ξεφυτρώνουν παντού». Με την κυρία Ελένη, κάτοικο χωριού του Ρεθύμνου, βρισκόμαστε σε έναν μικρό κολπίσκο στο Λιβυκό Πέλαγος. Τέσσερα οικήματα «χωμένα» στην πλαγιά και μερικά ακόμα στα σκαριά – μεγάλες εκσκαφές χαράσσουν το τοπίο. Βρισκόμαστε κοντά στον Πλακιά. Εδώ στον Παλίγκρεμνο, έναν βράχο-μνημείο στην άκρη του κόλπου, επρόκειτο να κατασκευαστεί υπόσκαφο τουριστικό κατάλυμα. Επειτα όμως από δικαστικές προσφυγές φορέων και δήμου ακυρώθηκε η κατασκευή. Πάνω από τον βράχο διακρίνει κανείς τα σημάδια από εκείνη την «περιπέτεια».
Η μόδα των υπόσκαφων που εμφανίζονται πλέον με ιλιγγιώδεις ρυθμούς (τις περισσότερες φορές για τουριστική εκμετάλλευση) δεν παρατηρείται μόνο εκεί – την είδαμε και σε άλλες παραλίες και πλαγιές όχι μόνο στην Κρήτη αλλά και στην Τζιά, την Πάρο, την Τήνο, τη Σίφνο, τη Σέριφο... «Δυστυχώς δεν είναι θέμα μόδας, είναι θέμα της νομοθεσίας που έδωσε αυξημένο συντελεστή δόμησης» επισημαίνει ο Γιάννης Σπιλάνης, καθηγητής του Τμήματος Περιβάλλοντος Πανεπιστημίου Αιγαίου και διευθυντής του Παρατηρητηρίου Βιώσιμου Τουρισμού Αιγαίου. Ολα ξεκίνησαν το 2012 με τον Νέο Οικοδομικό Κανονισμό (ΝΟΚ) που έδωσε γενική πριμοδότηση σε αυτού του είδους τις κατασκευές.
Οπως εξηγεί ο πρόεδρος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών – Πανελλήνιας Ενωσης Αρχιτεκτόνων (ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ) Δημήτρης Ξυνομιλάκης, για να χτιστεί ένα υπόσκαφο θα πρέπει το έδαφος να έχει κλίση. «Βασικό στοιχείο της διάταξης του ΝΟΚ είναι η πλήρης αποκατάσταση του φυσικού εδάφους στο υψόμετρο που ήταν και όπως αποτυπώθηκε πριν από την εκσκαφή και πριν από τη μελέτη. Πρέπει να έχει μία μόνο όψη. Για όλα τα υπόσκαφα, τέλος, απαιτείται γνωμοδότηση του Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής». Ο ίδιος δεν έχει κατ' αρχήν αρνητική γνώμη. «Καμιά φορά μια υπέργεια κατασκευή ίσως αλλοιώνει περισσότερο το περιβάλλον. Θεωρητικά ένα υπόσκαφο, εάν είναι κανονικό και με τις προϋποθέσεις που ορίζει ο νόμος, μπορεί να είναι μια καλή λύση, δηλαδή επηρεάζει λιγότερο αρνητικά το τοπίο».
Οι μη αναστρέψιμες επεμβάσεις
Παράλληλα όμως με κάποια πολύ εντυπωσιακά υπόσκαφα που είναι σύμφωνα με το πνεύμα και το γράμμα του νόμου, συνηθέστερα εμφανίζονται και τα... άλλα. Εκείνα που περιέγραψε σε ανακοίνωσή του ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Κυκλάδων ήδη από το 2022 κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου: «Υπερμεγέθεις εκσκαφές, μη αναστρέψιμες επεμβάσεις, υπερμεγέθη κτίσματα σε ευαίσθητες πλαγιές, διώροφες υπόσκαφες κατασκευές, κουφώματα εκτός κλίμακας, μη αποκατάσταση του περιβάλλοντος φυσικού ανάγλυφου και απόθεση των προϊόντων εκσκαφών ως «μπαζώματα» των πρανών» κ.λπ.
Στις περιπτώσεις που τηρείται ο νόμος, άρα, δεν υπάρχει πρόβλημα; Δεν είναι έτσι, σύμφωνα με ειδικούς. «Προκαλούνται τεράστιες αλλοιώσεις στο περιβάλλον, ειδικά όπου το έδαφος είναι σκληρό και πρέπει να γίνει μεγαλύτερη εκσκαφή από το περίγραμμα του κτιρίου» λέει ο κ. Σπιλάνης. «Εξάλλου, η εκτός οικισμού δόμηση είναι επιβάρυνση του περιβάλλοντος κατά 100%. Παράλληλα, επιβαρύνονται και οι δήμοι στα όρια των οποίων χτίζεται το υπόσκαφο – χρειάζονται δίκτυα που θα πρέπει να παρέχει ο δήμος. Επίσης, η εκτός οικισμού δόμηση, και δη αυτής της κλίμακας, επιβαρύνει το τοπίο και λειτουργεί εις βάρος της βιοποικιλότητας. Για να μη μιλήσει κανείς για τις επιπτώσεις στον ρου των υπόγειων υδάτων».
Ενα τεράστιο ζήτημα αφορά και την ασφάλεια των υπόσκαφων – κάτι που επισημαίνεται και στην «Ειδική έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη για τη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη». «Η «ευνοϊκή» αυτή αντιμετώπιση από την πολεοδομική νομοθεσία των υπόσκαφων», αναφέρεται, «έχει οδηγήσει στην αλόγιστη επέκτασή τους σε περιοχές που ανέκαθεν διανοίγονταν (π.χ. Σαντορίνη), καθώς και στην εμφάνισή τους σε περιοχές που πριν δεν υπήρχαν και που το πέτρωμα δεν ευνοεί την κατασκευή τους. Σε κάθε περίπτωση, είναι αναγκαία η λήψη μέτρων για την αποσόβηση των ενδεχόμενων κινδύνων κατάρρευσης των υφιστάμενων κτισμάτων, αλλά και τη δημιουργία του θεσμικού πλαισίου που θα καθορίζει, με συγκεκριμένα πολυπαραγοντικά κριτήρια, τη δυνατότητα κατασκευής υπόσκαφων κτιρίων».
Υπόσκαφες κατασκευές υπήρχαν παραδοσιακά στην Ελλάδα, ειδικά δε στη Σαντορίνη.
Εκείνες όμως ήταν μικρές κατασκευές, εντός οικισμών, με σοφές πρακτικές αερισμού, και κατασκευάζονταν για προστασία από διάφορους κινδύνους (φυσικά φαινόμενα κ.λπ.). «Τα παλιά υπόσκαφα συνέβαλλαν επίσης στην εντατικοποίηση της χρήσης της γης, δεν επεκτεινόταν ο οικισμός» λέει η αρχιτέκτων και πολεοδόμος Ειρήνη Φρεζάδου. «Τα σύγχρονα υπόσκαφα κάνουν ακριβώς το αντίθετο, είναι έγκλημα για τη σημερινή πολεοδομία και χωροταξία. Συμβάλλουν στην εκτατικοποίηση της χρήσης της γης, απλώνονται δηλαδή στις περιοχές εκτός σχεδίου». Η κυρία Φρεζάδου επισημαίνει ακόμα: «Η κατασκευή των παλαιών υπόσκαφων οδηγούσε σε πολύ γοητευτική ροή του ιδιωτικού, δημόσιου και μη δημόσιου. Η ταράτσα του ενός ήταν η βεράντα του άλλου ή και τμήμα του δρόμου. Αυτό συνέβαλλε στην κοινωνική συγκρότηση του οικισμού – κάτι που δεν ισχύει φυσικά σήμερα».
Εξοικονομούμε όντως ενέργεια;
«Μελετώντας σε βάθος την παραδοσιακή αρχιτεκτονική αναγνωρίζουμε σε αυτήν βασικές αρχές, που την καθιστούν «βιώσιμη» και απόλυτα προσαρμοσμένη και φιλική με το περιβάλλον της» επισημαίνει η Ελένη Μαΐστρου, αρχιτέκτων, ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ και πρόεδρος του Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της ΕΛΛΕΤ.
«Μέσα από αυτήν απορρέουν βασικές αρχές που επιδιώκονται μέσα από το αρχιτεκτονικό έργο. Μία από αυτές είναι η αρμονική ένταξη των κατασκευών στο φυσικό περιβάλλον και η προσαρμογή των κτισμάτων στο έδαφος και το τοπίο, χωρίς επεμβάσεις στη γεωμορφολογία και στο ανάγλυφο του τόπου. Επίσης, η μικρή κλίμακα κατασκευών, η χρωματική προσαρμογή τους στο τοπίο, αλλά και ο βιοκλιματικός τους χαρακτήρας, που επιτυγχάνεται με τους πέτρινους τοίχους, τα μελετημένα ανοίγματα με τον σωστό προσανατολισμό και τους ημιυπαίθριους χώρους.
Ερώτημα αποτελεί το κατά πόσο συμβαδίζει η σύγχρονη δόμηση στα νησιά των Κυκλάδων με τις παραπάνω αρχές. Αρκεί να αναλογιστούμε την κατανάλωση ενέργειας που απαιτείται για τις μεγάλες αυτές εκσκαφές και να αναρωτηθούμε για τον τρόπο διαχείρισης των υλικών που εξάγονται από το έδαφος». Και συνεχίζει: «Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι οι υπόσκαφες κατασκευές πριμοδοτούνται με μια σημαντική αύξηση της δόμησης, γιατί θεωρείται ότι θα έχουν λιγότερες ενεργειακές ανάγκες στη διάρκεια ζωής τους. Εντούτοις, αν αξιοποιηθούν οι βιοκλιματικές αρχές του σύγχρονου αρχιτεκτονικού σχεδιασμού θα επιτευχθεί με πολύ πιο απλούς τρόπους η εξοικονόμηση ενέργειας».