(Τα λιγότερο φανερά παραμένουν και τα περισσότερο επικίνδυνα). Αλλ' υποβόσκει μία παγκόσμια συγκρουσιακή κατάσταση και με την ανθρώπινη νόηση να δημιουργεί την εντύπωση ότι καταπέφτει συνεχώς. Ενώ η εξέλιξη της τεχνολογίας δε φαίνεται να ανεβάζει καθόλου τη νοητική δυνατότητα των ανθρώπων. Μπορούμε να μιλάμε ίσως μόνο για μία περίεργη κατάσταση ενότητας. «Ο κόσμος έχει τόσον επιτυχώς ενωθεί δια της τεχνολογίας ώστε να δύναται να καταρρεύσει ολόκληρος». (Σπύρος Βρεττός, Απίστευτο Μηχάνημα, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2009, σ. 156 κ.ε.). Άνθρωποι συνθλιμμένοι απολύτως από τον ανταγωνισμό και τον καταναγκασμό των επαγγελματικών τους ενασχολήσεων εν μέσω χιλιάδων ή και εκατομμυρίων ανέργων σε ψυχολογική κατάπτωση.
Ποια περίπου είναι η θέση της φιλοσοφίας και ποια θα έπρεπε να είναι η θέση της φιλοσοφίας σε μια παρόμοια, διαρκώς εξελισσόμενη επί τα χείρω, πραγματικότητα; Η φιλοσοφία όχι απλώς ως θεωρία και ως πολιτική πρακτική, αλλά και ως υπαρξιακή φιλοσοφία που διακλαδίζεται προς όλα τα ζώντα ανθρώπινα πλάσματα και που αποβλέπει, κατά την ή και παρά την ανθρώπινη φύση, στον εξανθρωπισμό της ανθρώπινης κοινωνίας και του ανθρώπου, ως ανθρωπίνου όντος με ανθρωπιά!
Απαιτούνται τεράστιες νοητικές δυνατότητες και εκτεταμένη, διεξοδική μελέτη – για να χειριστεί κανένας τα παραπάνω ζητήματα και από την πλευρά της φιλοσοφίας και από την πλευρά της πολιτικής πρακτικής. Και πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες ώστε να χειριστεί κάποιος, τα παραπάνω ζητήματα κατά την έννοια της ενότητας θεωρίας και πράξης ή και πώς να συνυπάρξει αυτή η ενότητα, υψηλής ποιότητας ενότητα θεωρίας και πράξης, στα δρώντα πολιτικά πρόσωπα και με δεδομένη, εν πολλοίς την παρουσία της δρώσας πολιτικής μετριότητας ανά τον κόσμο.
Η παρουσία της φιλοσοφίας, σε διάφορες ιστορικές περιόδους υπήρξε γόνιμη εξαιρετικά. Διανύει νέες δυνατότητες μιας διευρυμένης θεώρησης του κόσμου. Ενδεικτικά όλως και εξ αιτίας και της συγκυρίας, επισημαίνω ότι οι Άραβες μεταφραστές των αρχαίων ελληνικών κειμένων, (πρωτίστως οι Σύροι), από τις αρχές του 8ου αιώνα μ.Χ., κυρίως του Αριστοτέλη και του Γαληνού, εισάγουν τις έννοιες της φιλοσοφίας (φαλσάφα), και του φιλοσόφου, (φάιλσουφ), υπέρμαχοι της λογικής και της λογικής κατανόησης του κόσμου.
Διευρύνουν τα όρια της σκέψης και διευκολύνουν την ανάπτυξη των θετικών επιστημών. Ήδη όμως κατά τα μέσα του 8ου αιώνα μ.Χ. παρατηρείται μία αντίδραση στην παρουσία της φιλοσοφίας, που τελικά θα την εξοβελίσει πλήρως για να επικρατήσει ένας αυστηρός κλάδος του νόμου της σαρία, που θα καταλήξει «σε ένα ξενοφοβικό γεμάτο μίσος σύστημα πίστης, που με τη σειρά του προσέφερε το «ισλαμικό» ιδεολογικό θεμέλιο για τον Οσάμα μπιν Λάντεν και την Αλ-Κάιντα». (Kolin Welss, Σαλπάροντας από το Βυζάντιο, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 147 κ.ε.).
Τα πράγματα είναι περίπου έτσι.
Από την άλλη μεριά η – πολύπλαγκτη και πολυκαταστροφική – κοινωνία της Δύσης που διαμορφώνεται κάτω από την ελληνορωμαϊκή κληρονομιά και κυρίως από τη φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη – και παρά τα σημαντικά της ανοίγματα που κατά καιρούς έχει πραγματοποιήσει ως προς την ελευθερία και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, (με γενικότερο παγκόσμιο αντίκτυπο) – φαίνεται να βρίσκεται στις μέρες μας, στην κρατούσα τουλάχιστον τάση της, σε μια εναγώνια προσπάθεια να θέσει, με κάθε μέσον και τρόπο υπό τον έλεγχό της τις πλουτοπαραγωγικές πηγές του κόσμου. Γενικότερη τάση του κόσμου – και προαιώνια ενδεχομένως – υπό το κράτος μια αδήριτης ανάγκης κι ενός διαρκούς ελλείμματος ευφυΐας, όπου εντελώς φυσικά!, οι έννοιες της ανθρωπιάς και του πολιτισμού ωχριούν και εξαφανίζονται.
Ο Θουκυδίδης είχε πολύ καλά αντιληφθεί την παρουσία του αστάθμητου παράγοντα στους κάθε είδους πολιτικοστρατιωτικούς σχεδιασμούς και κατά την πρακτική τους εφαρμογή, ώστε να έρχονται στο ιστορικό προσκήνιο ανεπιθύμητα τελικά πρόσωπα και καταστάσεις που μπορεί ν' αχθούν και μέχρις εκτός ελέγχου καταστάσεις.
Είναι προφανές ότι δημιουργείται μια παγκόσμια διαταραχή και συγκρουσιακή πραγματικότητα, όπου από την άποψη της φιλοσοφίας θα μπορούσε να πούμε ότι κυριαρχεί ένας μεταμοντέρνος! υπερβάλλων σχετικισμός, όπου η σχετικοποίηση της αλήθειας οδηγεί πράγματι ως την ανυπαρξία της αλήθειας.
Ο κορυφαίος Έλληνας διανοούμενος της διασποράς, καθηγητής της Φιλοσοφίας και ελληνιστής John P. Anton, σημειώνει ότι: «Αν είμαστε έτοιμοι να παραδεχθούμε ότι η αριστοτελική θέση περί εντελέχειας είναι πράγματι λανθασμένη ή ψευδής, τότε, η μόνη επιλογή που μας απομένει είναι να δηλώσουμε ως ματαιοπονία την αναζήτηση σταθερών αρχών και οικουμενικών αξιών. Όμως, χωρίς την ελληνική θεώρηση βίου, η ηθική συνεχώς θα παραμένει διαζευγμένη από την πολιτική και, αμφότερες, από την έλλογη χρήση της τεχνολογίας, ώστε να προλαμβάνεται η παρεκτροπή της σε αβυσσαλέα τεχνοκρατία και σε νέα μορφή τυραννίας» (John P. Anton, Έρως Πολιτικός, Μίλητος, σ. 233).
Ως εκ τούτου, τείνει να παράγεται, νομοτελειακά σχεδόν, μια κατάσταση τοπικής, στις επιμέρους περιοχές του πλανήτη και για πάρα πολλούς ανθρώπους, άτεγκτης απανθρωπιάς. Δεν είναι τα εκατομμύρια των ανέργων ή αυτοί που ζουν υπό τη δαμόκλειο σπάθη να καταστούν άνεργοι, ή το ότι η μεσαία τάξη δραματικά εξουθενώνεται και οδηγείται ενδεχομένως προς τον αφανισμό της. (Και στο σημείο αυτό η ρωμαϊκή ιστορία από το 133 π.Χ., παρά τις γενναίες ανορθωτικές προσπάθειες των Γράκχων και την τραγική τους απόληξη, με τη σταδιακή πτώση της δημοκρατίας και μέχρι το κράτος του τρόμου του Σύλλα, θα μπορούσε να αποτελέσει ενδεχομένως, ένα ενδιαφέρον πεδίο μελέτης για τον σύγχρονο μελετητή. (Ενδεικτικά βλ. Μ. Cary, Ρωμαϊκή Ιστορία, τ. Α, εκδ. «Μινώας», πρόλογος Dott. Giuseppina Ronchi, μετ. Νίκου Σαρλή, επιμ.ύλης Σ. Ι. Ασδραχάς, Παν.Πολίτης, Αθήναι 1960, σ.373 κ.ε.).
Για τις μέρες μας είναι μια. κατάσταση πολύμορφη που σε μια δεδομένη στιγμή συμπεριλαμβάνει το σύνολο των ανθρωπίνων όντων. Όπου κανένας επιθυμητός πολιτισμός δεν διαφαίνεται στον ορίζοντα της σκέψης που να μπορεί να υποκαταστήσει την απανθρωπιά στην αύξουσα φονική της έξαρση. (Άλλωστε, απ' όλη την έκταση της ιστορίας έχει καταστεί προφανές ότι κανένας δεν εξασφάλισε αποκλειστικά και μόνο για τον εαυτό του το δικαίωμα να σκοτώνει ανθρώπους!)
Ώστε να φαίνεται σχεδόν αδύνατο να παραχθούν και να πραγματωθούν οικουμενικές αξίες από την άποψη της ανθρωπιάς, καθώς το «ανθρώπινο» υποβαθμίζεται ακόμα και ως θεωρητική επεξεργασία ή παιδαγωγική πρακτική. «Το ανθρώπινο μέσω μιας υγιούς γενικής ανθρωπιστικής παιδείας... στο νεόκοσμο της παγκοσμιοποίησης τείνει να θυσιάζεται στο βωμό του τεχνοκρατικού ορθολογισμού και της τεχνογνωσίας». (Ανδρέας Μ. Καζαμίας, Περί συγκριτικής παιδαγωγικής ή προς έναν Προμηθεϊκό Ουμανισμό στη Νέα Κοσμόπολη, Ατραπός, σ. 677 κ.ε.)
Δεν πρόκειται μόνον για τον θάνατο του «ανθρώπινου» ως θεωρίας και ως διδακτικής πράξης.. Και για την παντελή έλλειψη μιας φιλοσοφίας του ανθρώπινου, που θα μπορούσε να δημιουργήσει παγκόσμια αποδεκτές αξίες, στη δεδομένη κρίσιμη ιστορική περίοδο. Πρόκειται για την κυριαρχία μιας θεωρητικοποιημένης, ως ένα βαθμό, πολυπρόσωπης απανθρωπιάς, με φανερό και σχεδόν καθόλου συγκεκαλυμμένο ειδεχθές πρόσωπο, που εκπορεύεται από διάφορα σημεία του πλανήτη και που τελικά θ' απολήξει να μη φείδεται ουδενός ανθρώπου και ουδενός ζωντανού όντος. Για την υπάρχουσα σχετικοκρατία μιλήσαμε ήδη. Είναι προφανές ότι η φιλοσοφία ως συνολική θεώρηση των πραγμάτων του κόσμου και η ηθική ως επιμέρους τμήμα της φιλοσοφίας και της πολιτικής πρακτικής έχουν παντελώς εκλείψει.
Ήδη ο Ralf Waldo Emerson (Essays: First Series, 1841, και Essays: Second Series, 1844) σημειώνει: «Τράπεζες κι εμπόρια, εφημερίδες και κόμματα, Μεθοδισμός και Οικουμενισμός είν' επίπεδες και ανεγκέφαλες διαδικασίες γι' ανεγκέφαλους παραλήπτες, και βασίζονται στα ίδια θεμέλια όπως και η θαυμαστή πόλη της Τροίας ή το Μαντείο των Δελφών, που μοιραία τα κάλυψε κάποτε η σποδός της Ιστορίας». (Emerson, Δοκίμια, Gutenberg, δεύτερος τόμος, δεύτερη έκδοση, σελ. 332).
Θα μπορούσε κάποια από τα παραπάνω να μετουσιωθούν και σε δύναμη επιβίωσης;
Τίθεται πάντα ένα ζήτημα του τι μπορεί να σημαίνει αρετή στις μέρες μας. (Λόγοι δασκάλων). Ο Σωκράτης, όπως και ο Κομφούκιος από άλλη αφετηρία, πίστευε πως η αρετή είναι διδακτή. Ο Σωκράτης υποχρεώνει το μεγάλο σοφιστή Πρωταγόρα, (στον ομώνυμο διάλογο: Πλάτωνος Πρωταγόρας, 329 eq, κ.ε.), να παραδεχτεί το διδακτόν της αρετής και πως η αρετή είναι μία και ενιαία: η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη και η οσιότης είναι τα μέρη της. Ο Αριστοτέλης που θεωρούσε την αρετή θέμα βουλήσεως και όχι απλώς γνώσεως, προσδιόρισε την ουσία της ηθικής αρετής ως μεσότητα ανάμεσα σε δύο άκρα: την έλλειψη και την υπερβολή. (Σωκράτη Γκίκα, Φιλοσοφικό λεξικό, 4η έκδοση, εκδόσεις Φελέκη, σ. 48).
Φαίνεται πως υπάρχει κάτι το πλέον ισχυρό, πέραν του λόγου, ή κυρίως κάτι το μη προσπελάσιμο, μια κατάσταση τυφλότητας, ένας βαρύς καταναγκασμός, ο καταναγκασμός του αδήριτου ανταγωνισμού, ακόμα και της ληστρικής διάθεσης ως μέσου επιβίωσης ή υπερσυσσώρευσης πλούτου. Μία κατάσταση τυφλότητας ή ένα έλλειμμα ευφυίας που διήκει διαμέσου της παγκόσμιας ιστορίας και που η φιλοσοφία και η πολιτική πρακτική δεν κατορθώνουν να αναπληρώσουν έγκαιρα.
Η απλοϊκότητα και οι απλοϊκές αποφάσεις έχουν αποδειχτεί ανεπαρκείς μέσα στη συνθετότητα των πραγμάτων. (Αλλ' η επίτευξη συμφωνίας για τη μείωση των βιομηχανικών ρύπων αποτελεί μικρή αναλαμπή ελπίδας). Μελέτη χρηματοδοτούμενη από τη ΝΑΣΑ, με βάση ένα καινούργιο διεπιστημονικό μοντέλο, το HANDY, (HUMAN AND NATURE DYNAMICAL – Ανθρώπινη και φυσική δυναμική) προβλέπει ότι ο ανεπτυγμένος κόσμος του πλανήτη οδεύει προς την καταστροφή του, αφού ο βιομηχανικός πολιτισμός θα καταρρεύσει μέσα στις επόμενες δεκαετίες. Αιτίες κατάρρευσης: η μη βιώσιμη εκμετάλλευση των πόρων και η διαρκώς αυξανόμενη ανισότητα στη κατανομή του πλούτου! (Εφ. Το Βήμα, Science, Λαλίνα Φαφούτη, 17.3.2014).
Ίσως είναι ενδιαφέρουσα η άποψη που διατυπώθηκε πέραν των παραπάνω, ότι η εξερεύνηση του πλανήτη Άρη μπορεί να μας διαφωτίσει για τις αιτίες που ένας πλανήτης που κάποτε έσφυζε από ζωή(;) μεταβάλλεται εις κρανίου τόπον!
Η σημερινή πραγματικότητα παρά την άκρα συνθετότητα των πραγμάτων ακόμη δεν έχει καταστεί απελπιστικά αδιέξοδη. Ενδεχομένως απομένουν δίοδοι διαφυγής. (Βλ. και Σπύρου Βρεττού, Αγωνία Επιβίωσης, εκδόσεις Γρηγόρη, Δ΄ έκδοση 2014, σελ.138 κ.ε.). Η εμμονή στην πλάνη, (η πλάνη ως γνωστόν διαγιγνώσκεται πάντα εκ των υστέρων) και τα ολέθριά της αποτελέσματα είναι από τα πλέον ενδιαφέροντα πεδία μελέτης της παγκόσμιας ιστορίας.
Και για ν' απαλύνομε κάπως την ατμόσφαιρα που η πραγματικότητα αφ' εαυτής πλέον δημιουργεί, το θεωρητικό αίτημα των καιρών είναι όχι για μια φιλοσοφία – και μια τέχνη-, της παγκόσμιας ασχήμιας, αλλά για μια φιλοσοφία - και μια τέχνη – που αναζωογονεί την παγκόσμια ομορφιά στη συνολική της έκφανση.