Το χαρακτηριστικό της Μεσοπαγετωνικής αυτής περιόδου είναι ότι η θερμοκρασία σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη, Μεσοποταμία, Αίγυπτο, περιοχές του Ινδού ποταμού, της Κίνας, της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής η θερμοκρασία σταθεροποιείται στους +14 βαθμούς Κελσίου. Το γεγονός της ανόδου της θερμοκρασίας έχει πολύ μεγάλη σημασία γιατί επιτρέπει στον Homo Sapiens, το μόνο είδος ανθρώπων που έχει επιβιώσει ως τότε, τη μόνιμη εγκατάσταση. Οι περίοδοι των παγετώνων καθιστούσαν τη ζωή των ανθρώπων αφόρητη και τους υποχρέωναν να μετακινούνται σε ομάδες, να ζούνε σε σπηλιές και κάτω από φυσικά στέγαστρα βράχων και να είναι κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες. Λέγεται ότι κατά τη δεύτερη παλαιότερη εποχή των παγετώνων, την «Κρυογενή», οι πάγοι έφτασαν ως τον Ισημερινό δημιουργώντας το, ας πούμε, υπερθέαμα «Snowball Earth» (Χιονόμπαλα Γης). (Το παραπάνω μάς κάνει να σκεφτόμαστε πόσο τυχεροί είμαστε που ζούμε σε Μεσοπαγετωνική περίοδο, όπου η θερμοκρασία ανεβαίνει από μόνη της, γιατί σκεφθείτε τι θα γινόταν αν η «ενεργειακή κρίση» των ημερών μας εύρισκε την Ευρώπη σε μια Παγετωνική περίοδο).
Η άνοδος και η σταθεροποίηση της θερμοκρασίας, 11.700 χρόνια π.Χ., που επιτρέπει στον Homo Sapiens τη μόνιμη εγκατάσταση θέτει και την ίδια του τη σκέψη σε μια σταθερή πορεία εξέλιξης. Αλλά θα χρειαστούν περίπου 4.000 χρόνια και παραπάνω για να μάθει να καλλιεργεί τη γη, την κτηνοτροφία, την αποξήρανση περιοχών που ήταν ελώδεις και ακατοίκητες και γενικά να δημιουργήσει μόνιμους αστικούς οικισμούς. Αυτό συμβαίνει περίπου 7.000 χρόνια π.Χ. Αλλά η πρώτη πόλις-κράτος, με σπουδαία τείχη, με αγορές, ναούς και εκτεταμένο εμπόριο, η Ουρούκ, πόλη των Σουμερίων της Νότιας Μεσοποταμίας, κάνει την εμφάνισή της, τέλος της 4ης-αρχές της 3ης π.Χ. χιλιετίας. Γενικώς, η Νότιος Μεσοποταμία των Σουμερίων θεωρείται η κοιτίδα του πολιτισμού με πλήθος αξιόλογων ανακαλύψεων, που θέτουν τις βάσεις του λεγόμενου στις μέρες μας τεχνικού πολιτισμού. Εκτός των άλλων ανακαλύπτουν και τη γραφή (σφηνοειδή γραφή). Θεωρείται ότι η Ουρούκ σε κάποια στιγμή, αρχές της 3ης π.Χ. χιλιετίας έφτασε να έχει 80.000 κατοίκους. Ήταν η μεγαλύτερη πόλη του τότε γνωστού κόσμου.
Από την Ουρούκ προέρχεται και το έπος του Γκιλγκαμές, γραμμένο σε σφηνοειδή γραφή και αποτελεί την πρώτη γραπτή ιστορία της ανθρωπότητας. (Το έπος του Γκιλγκαμές, εισαγωγή-απόδοση: Αύρα Ward, Ιστός 2001. Andrew George, The Epic of Gilgamesh, Penguin Books, London U.K.).
Υπό το πρίσμα της ιστορικής βίας, πρόκειται για έπος, θα μπορούσε να πούμε, ελεγχόμενης ή και λελογισμένης βίας, της εποχής του τέλους του 4ου-αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. Γιατί όλα τα έπη που ακολουθούν, όπως η Ιλιάδα, τελευταίο τέταρτο της 2ης π.Χ. χιλιετίας, ή το ινδικό έπος Μαχαμπαράτα, ενδεχομένως του 9ου αιώνα π.Χ., ή το γερμανικό μεσαιωνικό έπος των Νιμπελούγκεν, για παράδειγμα, 1200 περίπου μ.Χ., είναι γεμάτα από πράξεις ειδεχθούς φονικού, που δείχνει ότι η εξέλιξη του γήινου πολιτισμού συνεπάγεται και την εξέλιξη της βίας μέχρι την απροσμέτρητη βία του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Το μόνο έπος που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το πολιτισμένο έπος της ανθρωπότητας, είναι το έπος του Διγενή Ακρίτα, 12ος περίπου αιώνας μ.Χ.
Από την εποχή των Σουμερίων (τέλος της 4ης –αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ., εκτός από το Έπος του Γκιλγκαμές, έχουν περισωθεί και πέντε, μικρής έκτασης, ποιήματα. Το πρώτο από αυτά, Γκιλγκαμές και Άγκα, μας περιγράφει την πρώτη πολιορκία που έλαβε χώρα στον πλανήτη γη και αποτυπώνεται με γραπτό λόγο. Σύμφωνα με το ποίημα, ο βασιλιάς της σουμερικής πόλης- κράτους Κις, στέλνει αγγελιαφόρους και ζητάει την υποταγή της επίσης σουμερικής πόλεως-κράτους της Ουρούκ, στην Κις. Πολύ πιθανόν οι διαφορές τους είναι για τον έλεγχο του νερού της Νότιας Μεσοποταμίας -και του αρδευτικού και του πόσιμου. Η πολιορκία τελικά λύεται δια της πειθούς και χωρίς αιματοχυσία. Πολύ πιθανόν είναι και η πρώτη και μόνη πολιορκία στον κόσμο που λύεται χωρίς αιματοχυσία, χάρις στην πολιτική σοφία του Γκιλγκαμές (επειδή, όπως μας πληροφορεί το έπος του Γκιλγκαμές, προτού αναλάβει τη διακυβέρνηση της Ουρούκ, χώρες πολλές ερεύνησε και απόχτησε γνώση μεγάλη).
Από το σουμερικό ποίημα Γκιλγκαμές και Άγκα, βλέπομε ότι υπάρχει πλήρως διαμορφωμένο ένα σταθερό στοιχείο, που το συναντάμε στις πρώτες πόλεις-κράτη των Σουμερίων και που διατρέχει όλη την παγκόσμια ιστορία ως τις μέρες μας. Το στοιχείο αυτό είναι το ότι οι πόλεις-κράτη των Σουμερίων, πόλεις-κράτη ομοεθνών, παλεύουν η καθεμία για το δικό της και μόνο συμφέρον. Το σταθερό αυτό και ρυθμιστικό πλήρως στοιχείο της ζωής των ανθρώπων στον πλανήτη μας θα μπορούσε να το ονομάσομε «Επαρχιακή σκέψη», επειδή υπερασπίζεται διαρκώς και για τις 6.000 χρόνια του πολιτισμού τού πλανήτη, από τη γένεση των πόλεων-κρατών μέχρι τη γένεση των μεγάλων αυτοκρατοριών, των ισχυρών χωρών, είτε των συνασπισμών ισχυρών χωρών, υπερασπίζεται σταθερά και πάγια ως τις μέρες μας, το συμφέρον μιας ορισμένης περιοχής του πλανήτη, εις βάρος του συμφέροντος άλλων περιοχών του πλανήτη.
Η «Επαρχιακή σκέψη» στην ιστορική της αποτίμηση-σε μια εντελώς πρώτη και βιαστική αποτίμηση-, εμφανίζεται να έχει τεράστιες δημιουργικές δυνατότητες. Αλλά συνήθως τις μεγάλες αυτές δυνατότητες διαδέχεται μια φθίνουσα περίοδος και μια περίοδος παρακμής και κατάρρευσης.
Πολλές φορές οι άνθρωποι που αναζητούν βιβλία περασμένων εποχών είτε για να τα επανεκδώσουν είτε για να τα διασκευάσουν για το θέατρο ή τον κινηματογράφο, εκφράζουν τον δικαιολογημένο θαυμασμό τους που αυτά τα έργα είναι σαν να γράφτηκαν σήμερα και σαν να μιλούν για τη δική μας εποχή. Ενδεχομένως οι αναζητητές σπάνια αναλογίζονται ότι αυτά τα έργα εκφράζουν και την εποχή μας, επειδή το ίδιο ακριβώς είδος σκέψης που προσδιόριζε τη ζωή των ανθρώπων, όταν αυτά τα έργα δημιουργούνταν, εξακολουθεί να προσδιορίζει και τη δική μας ζωή μέχρι σήμερα.
Ένα πάγιο χαρακτηριστικό της «Επαρχιακής σκέψης» είναι οι αδιάλειπτοι, αιματηροί, επεκτατικοί πόλεμοι, πέραν των αμυντικών και των ηρωικών, απελευθερωτικών πολέμων, που συνδέονται και με μια παγκόσμια πνοή ελευθερίας. Για όλους τους πολέμους υπάρχει πάντα κάποιος που «άρχεται χειρών αδίκων». «Ούτος ήρξατο χειρών αδίκων», είναι μια φράση που τη χρησιμοποιούν πολύ οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς. Αλλ'υπάρχει ένα βάθος αιτίων, που καθιστά τους πολέμους αναπόφευκτους. Και πάντα, αν όχι στον ίδιο βαθμό ευθύνης, πολλοί ευθύνονται για την πρόκληση και μη αποτροπή τους.
Η καταστροφικότητα των πολέμων παραμένει δεδομένη. Η μη αποτροπή του Πελοποννησιακού πολέμου κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. (431-404) κατέστρεψε το πανίσχυρο αθηναϊκό κράτος και τον Περικλή, έναν μεγάλο πολιτικό, που ενέπνευσε στους Αθηναίους τη δημιουργία του «Χρυσού Αιώνος», τον κατέστησε ήρωα αρχαίας τραγωδίας που δεν γράφτηκε ποτέ, καθώς η αθηναϊκή τραγωδία παρέμενε ως τότε απόλυτα συνυφασμένη με την αρχαία μυθολογία. Ο Θουκυδίδης έχει δίκιο. Η μεγάλη ισχύς του αθηναϊκού κράτους γέννησε τον φόβο στους αντιπάλους της Αθήνας. Και όχι μόνο στους αντιπάλους, αλλά και στους συμμάχους τους. Έτσι, άρχισε η παρακμή της Νότιας Ελλάδας. Αυτή η περίοδος μοναδικής ακμής της ελευθερίας της σκέψης και της δημιουργικής τέχνης ουδέποτε επανήλθε. Το 338 π.Χ. η Νότιος Ελλάδα έχει τελειώσει. Είναι αυτή για την οποία ο ποιητής Σέλλεϋ, 2200 χρόνια μετά θα σημειώσει: «Οι εμφύλιοι πόλεμοι, τα λάφυρα της Ασίας, η επικράτηση των Μακεδόνων και η κυριαρχία των Ρωμαίων, σηματοδοτούν την εξάλειψη ή αλλιώς την αναστολή της δημιουργικής δύναμης της Ελλάδας» (Σέλλεϋ, Υπεράσπιση της ποίησης, μτφρ. Ιουλίτα Ηλιοπούλου, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα, σ.50).
Κορυφαίοι ως προς τη φονικότητα και την καταστροφικότητά τους υπήρξαν ο Α' και ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, δημιουργήματα και οι δύο της «αξιοθαύμαστης» ισχύος της «Επαρχιακής σκέψης»: Τέλος του 18ου –αρχές του 19ου αιώνα η «Επαρχιακή σκέψη» έχει αποκτήσει τόσην ισχύ ώστε να αλλοιώσει βασικές αρχές του Διαφωτισμού και να «μεταποιήσει» τη Γαλλική Επανάσταση σε δικτατορία.
Κατά το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, το μεγάλο φονικό του Α' Παγκοσμίου Πολέμου αναδείχνει την αναγκαιότητα μιας πλέον διευρυμένης σκέψης, πέραν της «Επαρχιακής» για την αντιμετώπιση των μεγάλων προβλημάτων της ανθρωπότητας. Έτσι αναφύεται η Κοινωνία των Εθνών (1922). Το 1936 η Κ.τ.Ε. έχει χάσει πλήρως την ισχύ της από την Επαρχιακή σκέψη, που ανεμπόδιστα οδηγεί στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο (1939).
Όταν ο Αδόλφος Χίτλερ περιχαρής πληροφορείται τη νύχτα της 1ης Σεπτεμβρίου 1939, ότι τα γερμανικά στρατεύματα έχουν περάσει στην Πολωνία, είναι βέβαιος για μια γερμανική κοσμοκρατορία στον κόσμο. Στις 2 Σεπτεμβρίου του 1945 κι αφού έχει προκαλέσει μιαν απίστευτη παγκόσμια αιματοχυσία- έχουν χάσει τη ζωή τους 50-85 εκατομμύρια άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένων και των 6 εκατομμυρίων Εβραίων του Ολοκαυτώματος, θυμάτων των ναζιστών, όπως και άλλων κατηγοριών ανθρώπων στα υπόγεια της Καγκελαρίας, στο Βερολίνο, διαπιστώνει ότι δεν έχει άλλη διέξοδο από το να σκοτώσει την άτυχη Εύα Μπράουν και να αυτοκτονήσει.
Συγκροτείται το 1945 ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών-μια συνέχεια της Κ.τ.Ε.- ως αναγκαιότητα για να υπερασπιστεί τα ιδανικά της παγκόσμιας ειρήνης και της παγκόσμιας ασφάλειας. Παρά τη συγκρουσιακή κατάσταση που δημιουργείται μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων της εποχής, των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης, και την αδιαλείπτως μεγεθυνόμενη ισχύ των δύο υπερδυνάμεων και σε συμβατικά και σε πυρηνικά όπλα, κατά τη διάρκεια του λεγόμενου Ψυχρού Πολέμου, ένας ολέθριος παγκόσμιος πυρηνικός πόλεμος αποτρέπεται και η ανθρωπότητα επιβιώνει.
Η κρίση των πυραύλων της Κούβας το 1962, που οδηγούσε κατευθείαν σ'έναν παγκόσμιο πυρηνικό πόλεμο και την ανθρωπότητα στον όλεθρο, ξεπεράστηκε χάρη στη μνημειώδη ψυχραιμία του Προέδρου Κέννεντυ, την εξαιρετικά εναργή αποτίμηση του κινδύνου της όλης πραγματικότητας από τον Νικήτα Χρουτσώφ και το Πρεζίντιουμ της Σοβιετικής Ένωσης και τις άοκνες προσπάθειες ενός προικισμένου διπλωμάτη, του τότε Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ, Ου Θαντ. Καθώς και στη μεγάλη σύνεση του Ρώσου αξιωματικού Βασίλι Αρχίποφ-ενός από τους τρεις αξιωματικούς του υποβρυχίου, που έπρεπε ομόφωνα να αποφασίσουν για τη χρήση τορπίλης με πυρηνική κεφαλή εναντίον του αμερικανικού στόλου στην Κούβα- που αρνήθηκε να ψηφίσει καταφατικά- και έτσι απετράπη μια γενικευμένη χρήση πυρηνικών. Είναι άξια μνείας η βαθιά συναίσθηση ευθύνης που είχαν εκείνοι που έδωσαν το δικαίωμα της τελικής απόφασης αν θα χτυπήσουν ή όχι με πυρηνικά, στους τρεις επικεφαλής αξιωματικούς ενός υποβρυχίου.
Ένα δεύτερο ιστορικό γεγονός εξαιρετικής σημασίας υπήρξε η Συνθήκη INF (Intermediate –Range Nuclear Forces), που υπογράφηκε στις 8 Δεκεμβρίου 1987 από τον τότε Πρόεδρο των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρήγκαν και τον Πρόεδρο της ΕΣΣΔ Μιχαήλ Γκορμπατσώφ για την ουσιαστική μείωση των πυρηνικών όπλων μέσου βεληνεκούς και την καταστροφή τους. Η εφαρμογή αυτής της συμφωνίας κατέστησε δυνατή το 1991 την καταστροφή μιας ολόκληρης κατηγορίας συμβατικών και πυρηνικών οπλικών συστημάτων-τόσο από την πλευρά των ΗΠΑ, όσο και από την πλευρά της ΕΣΣΔ.
Είναι εύλογο το ερώτημα που μου τίθεται από ανθρώπους με υψηλή εξειδικευμένη γνώση αλλά και από ανθρώπους με την απλή και μόνο λαϊκή σοφία: Μπορεί ο κόσμος μας να επιβιώσει χωρίς τους δύο Κέννεντυ επικεφαλής των ΗΠΑ και χωρίς την ύπαρξη της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς η διεθνής αρθρογραφία καθημερινά τις μέρες αυτές φέρνει και ξαναφέρνει στο προσκήνιο την πιθανότητα ενός μίνι πυρηνικού πολέμου; Η απάντησή μου είναι ότι αν επιβιώσει θα πει ότι μπορεί να επιβιώσει, αν δεν επιβιώσει, τότε θα πει ότι δεν μπορεί να επιβιώσει. Με μία μικρή προσθήκη: Δεν μπορεί να αποδεχτούμε ότι η ανθρωπότητα θα πάψει να δίνει ανθρώπους με πολιτική σοφία και σύνεση. (Άλλωστε μίνι πυρηνικός πόλεμος δεν μπορεί να κρατηθεί στα επίπεδα του μίνι πυρηνικού πολέμου. Ακόμα και κάποια από τα μίνι μάρκετ μετεξελίσσονται σε σουπερμάρκετ...)
Η σημερινή μας πραγματικότητα είναι σχεδόν πλήρως αποσαφηνισμένη. Η «Επαρχιακή σκέψη» έχει πλήρως κυριαρχήσει στον πλανήτη, θα έλεγα όσο σε καμία άλλη εποχή, ή επί το ηπιότερον, όπως στις μεγάλες και άκρας επικινδυνότητας φάσεις της ιστορίας της ανθρωπότητας. Αλλά στο σύνολό της η νέα πραγματικότητα δεν έχει καμία σχέση με προηγούμενες καταστάσεις. Έχει ήδη προστεθεί ένας νέος παράγοντας είτε ανθρωπογενής, είτε και μη, ο ισχυρότατος παράγοντας της επαπειλούμενης κλιματικής κατάρρευσης. Από μόνη της η κλιματική κατάρρευση θα συνεπιφέρει και την κατάρρευση ολόκληρου του γήινου πολιτισμού. Κατά τη δήλωση του Ντέιβιντ Ατένμπορο, στη Διεθνή Διάσκεψη για το Κλίμα, που έγινε στην Πολωνία (2018), «Αυτήν τη στιγμή βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια ανθρωπογενή καταστροφή πλανητικών διαστάσεων, η μεγαλύτερη απειλή εδώ και χιλιάδες χρόνια: η κλιματική αλλαγή. Αν δεν δράσομε άμεσα η κατάρρευση του πολιτισμού μας και η εξαφάνιση μεγάλου μέρους του φυσικού κόσμου διακρίνεται στον ορίζοντα». (Greenpeace, Ελλάδα, Τάκης Γρηγορίου).
Αλλά ο μη αποτραπείς πόλεμος της Ουκρανίας απέδειξε ότι ουδόλως λαμβάνεται υπόψη η κλιματική κατάρρευση, μέχρι στιγμής τουλάχιστον. Ο μη αποτραπείς πόλεμος εξώθησε την «Επαρχιακή σκέψη» στα άκρα της ισχύος της. Ανέτρεψε την όποια φυσιολογική πορεία της παγκόσμιας οικονομίας. Η τόσο αναγκαία και καλώς διατυμπανιζόμενη «πράσινη ανάπτυξη» κιτρίνισε περισσότερο και από τα πρόσωπα των πρωταγωνιστών των ρομαντικών ποιημάτων του 19ου αιώνα. Τα ορυκτά καύσιμα κατέστησαν αιφνιδίως ο «θεμελιώδης λίθος» του πλανήτη. Παραγωγοί χώρες ορυκτών καυσίμων-και χωρίς να ταλαιπωρήσουν καθόλου τη σκέψη των οικονομολόγων τους- είδαν τα κέρδη τους να ανυψώνονται σε δισεκατομμύρια δολάρια και μέχρι ένα και παραπάνω τρισεκατομμύριο δολάρια.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, που υπήρξε το σπουδαιότερο πολιτικό γεγονός της Κεντρικής Ευρώπης από το 476 μ.Χ., όταν καταλύθηκε το Δυτικό Ρωμαϊκό Κράτος, βρέθηκε με την απειρία τού να κατευθύνει μια τόσο μεγάλη πολιτική οντότητα, όπως η Ε.Ε. , εν μέσω κρίσεως και πλήρους ισχύος της «Επαρχιακής σκέψης». Παρά τις κατευθυντήριες υποδείξεις του Ζακ Ντελόρ, του Δημήτρη Τσάτσου, και πρόσφατα του σημερινού Προέδρου της Γαλλίας Μακρόν, η Ε.Ε. παρέμεινε υπό την επήρεια των δυνάμεων και τάσεων των επιμέρους κρατών της Ευρώπης πριν τη δημιουργία της Ε.Ε. Έτσι, χώρες της βρέθηκαν –και βρίσκονται- υπό την απειλή της κατάρρευσης, όπως και η Βρετανία. Και είναι αξιοθαύμαστες οι προσπάθειες μερικών επιμέρους χωρών να σταθούν όρθιες και να προχωρήσουν.
Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο έχει σαφή επίγνωση της πραγματικότητας της παγκόσμιας οικονομίας.
Έτσι, η όλη εικόνα των πραγμάτων έχει ως εξής: από τη μια μεριά η κλιματική κατάρρευση που χτυπάει συνέχεια και προειδοποιητικά. Το τελευταίο χτύπημα ήταν αυτό στη Φλόριντα των ΗΠΑ, αφού μέσα σε λίγους μήνες έχουν προηγηθεί τα επίσης μεγάλα χτυπήματα. «Βιβλικές καταστροφές» στην Ευρώπη «Η Γερμανία μετρά τις πληγές της... Έχουν πληγεί και το Λουξεμβούργο και η Ελβετία». «Βιβλικές καταστροφές στο Κεντάκι. Τhe New York Times some of the worst distraction» «Οι καταστροφικές πλημμύρες που συγκλόνισαν την Ελλάδα...16-10-2021» «Καταστροφικές πλημμύρες από τις καταιγίδες που πλήττουν τις Β.Α. περιοχές της Κίνας...8-7-2022 «Καταστροφικές πλημμύρες Μπαγκλαντές, Ινδία... Οι χειρότερες καταστροφές, καθώς τα ποτάμια υπερχείλισαν...» «Πλημμύρες σαρώνουν την Καλιφόρνια. Χίλιοι άνθρωποι έχουν παγιδευτεί στην Κοιλάδα του Θανάτου» «Πρωτοφανής καταιγίδα σάρωσε την ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας της Μαγνησίας» «Καταιγίδα στη Θάσο...» «Μπαγκλαντές, 75 νεκροί, 120.000 σπίτια έχουν καταστραφεί...» «Πακιστάν, οι φονικές πλημμύρες...» «Φιλιππίνες... Η Νότια Ασία στο μάτι του κυκλώνα» «Φλόριντα, 30-9-2022, τυφώνας Ίαν...» «Βιβλική καταστροφή στην Κρήτη-Σητεία...».
Σίγουρα οι ερευνητές των αντίστοιχων φαινομένων θα πρέπει να αισθάνονται «χαρά» για ένα τόσο ευρύ πεδίο έρευνας, που διαρκώς διευρύνεται. Αλλά θα πρέπει να δοκιμάζουν και οδύνη καθώς, απ'ό,τι λένε, «αχνοχαράζει» και μια έννοια παγκόσμιας κλιματικής κατάρρευσης.
Άξιο μνείας είναι ότι και ο γειτονικός μας πλανήτης Άρης, πριν από εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια χρόνια, όπως αποκάλυψε το Rover Perseverence της ΝΑSA (Καθημερινή, Newsroom, 8-10-2021): «Ο κατάξερος κρατήρας Jezero ήταν κάποτε μεγάλη λίμνη, που τροφοδοτούνταν από το δέλτα κάποιου ποταμού». «Ενέσκηψαν αιφνίδιες πλημμύρες, που μπορούσαν να μετακινήσουν μεγάλους βράχους, διαμέτρου ενός μέτρου και βάρους αρκετών τόνων και να τους αποθέσουν στον βυθό της λίμνης, όπου σήμερα βρίσκονται εκτεθειμένοι». «Κάποια δραματική αλλαγή του κλίματος πυροδότησε το μαζικό λιώσιμο των πάγων και μετά βίαιες πλημμύρες...» Ο Άρης λοιπόν με τον Όλυμπό του, το υψηλότερο γνωστό όρος του Ηλιακού μας Συστήματος, κάποια στιγμή έγινε κατάξερη γη...
Από την άλλη μεριά ο πόλεμος της Ουκρανίας συμβάλλει αποφασιστικά, εμφανώς και αφανώς, σ'αυτό που ονομάζομε παγκόσμια κατάρρευση του γήινου πολιτισμού. Και κάθε νέος πόλεμος θα έχει αυτή και μόνο τη συμβολή: την επιτάχυνση δηλαδή μιας παγκόσμιας κατάρρευσης. Αν για παράδειγμα επισυμβεί πόλεμος μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας, και οι δύο χώρες θα καταστραφούν. Το βιοτικό επίπεδο των Τούρκων και των Ελλήνων πολιτών θα καταπέσει στην πριν από 70 χρόνια περίοδο. Και ουδέποτε πλέον θα επανέλθει στα σημερινά του επίπεδα, για τον απλούστατο λόγο ότι η κλιματική κατάρρευση θα επιβάλει την άμεση επάνοδο, ασθματικώς θα έλεγα, στην «πράσινη» και μόνο «ανάπτυξη». Ενδεχομένως και πριν τα ορυκτά καύσιμα του Αιγαίου προλάβουν να τύχουν της οποιασδήποτε πρακτικής εκμετάλλευσης. Το μόνο βέβαιο που θα απομείνει είναι η δυστυχία και το μίσος ανάμεσα στους δύο λαούς. Και επιπλέον η αποσταθεροποίηση της πραγματικότητας ολόκληρης της Μέσης Ανατολής. Κανένας αυτήν τη στιγμή δεν είναι σε θέση να εκτιμήσει τις διεθνείς επιπτώσεις αυτής της τραγικής αποσταθεροποίησης.
Όταν ο ΟΗΕ άρχιζε τις παγκόσμιες συνδιασκέψεις για το κλίμα-με πρώτη τη Συνδιάσκεψη της Στοκχόλμης, το 1972, -και ως τη Συνδιάσκεψη της Γλασκώβης, το 2021- έκανε τα πρώτα βήματα της «Διαλεκτικής τής παγκόσμιας διάσωσης». Μπορεί τα αποτελέσματα αυτών των συνδιασκέψεων να μην υπήρξαν τα αναμενόμενα. Αύξησαν όμως κατά πολύ τη συνειδητότητα των ανθρώπων για το τι σημαίνει κλιματική κατάρρευση και από πού κοντοζυγώνει ο πλέον ύπουλος εχθρός στην ιστορία της ανθρωπότητας. Άλλωστε ο σημερινός Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, Αντόνιο Γκουτέρες, έχει κάνει τεράστιον αγώνα για την επαύξηση αυτής της συνειδητότητας, τόσο από τους κυβερνήτες των χωρών του κόσμου, όσο και από τους κατοίκους αυτού του πλανήτη. Από την ίδια διευρυμένη σκέψη διακατέχεται και ο γενικός διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, Τέντρος Αντανόμ Γκεμπρεγέσους καθώς και οι άνθρωποι του Π.Ο.Υ.
Ο Covid-19, που παραμένει αήττητος, και τα συνεχώς ανακύπτοντα «ακραία φυσικά φαινόμενα», ακόμα και η συνεχής αύξηση των γνωστών θανατηφόρων ασθενειών, δεν αποτελούν παρά μια απλή προειδοποίηση. Ο Αϊνστάιν στη σύντομη αυτοβιογραφία του (Αϊνστάιν, Αυτοβιογραφία, μτφρ. Κώστα Μιλτιάδη, εκδ. Κοροντζή, Αθήνα), και από την πρώτη κιόλας σελίδα, επισημαίνει τους «δρόμους της πλάνης», που μέσα τους αναπόδραστα χάνεται η ανθρώπινη σκέψη, στις επιστημονικές της αναζητήσεις. Ο ίδιος για να ξεπεράσει αυτούς τους δρόμους της πλάνης και να κατανοήσει τη φυσική σε βάθος, θεώρησε σκόπιμο να μελετήσει τις πιο σύνθετες μορφές της μαθηματικής σκέψης. Αναζητώντας «το ουσιώδες».
Οτιδήποτε απασχολεί τον κάθε άνθρωπο μπορεί να εκληφθεί ως ουσιώδες για τον ίδιο ή και για ευρύτερες ομάδες ανθρώπων. Αλλά υπάρχει πάντα σε κάθε ιστορική περίοδο, κάτι που υπερβαίνει το ατομικό και καθίσταται ουσιώδες για όλη την ανθρωπότητα και προϋπόθεση για την ύπαρξή της και την ύπαρξη της ζωής γενικότερα. Αυτό το ουσιώδες είναι σίγουρα η αποτροπή, με παγκόσμια συνεργασία, της κλιματικής κατάρρευσης, που θα συνεπιφέρει την κατάρρευση του παγκόσμιου πολιτισμού.
Ο πόλεμος ως επιγέννημα σταθερό της «Eπαρχιακής σκέψης» δημιουργεί μεγάλα οικονομικά και άλλα οφέλη σε κάποιους μετέχοντες ή μη. Αλλά τα κέρδη αυτά υπό τις σημερινές συνθήκες στον πλανήτη είναι εντελώς επισφαλή. Όλοι οι πόλεμοι διακρίνονται για δύο ουσιαστικές φάσεις. Στην πρώτη φάση η ανθρώπινη βούληση ελέγχει και κατευθύνει τον πόλεμο. Στη δεύτερη φάση ο πόλεμος ελέγχει πλήρως και κατευθύνει την ανθρώπινη βούληση. Κάθε θηριωδία καθίσταται όχι απλώς αναμενόμενη αλλά αναπόφευκτη. Έτσι ο κάθε πόλεμος απειλεί άμεσα τον εντελώς εύθραυστο πλέον γήινο πολιτισμό.
Ο Μαξ Πλανκ, ένας γνήσιος ανθρωπιστής, στην υπέροχη εκείνη διάλεξή του (Βερολίνο, Νοέμβριος 1941, Νόημα και όρια της Θετικής Επιστήμης), έθεσε το ζήτημα της κοσμοεικόνας που σχηματίζει ο άνθρωπος τόσο για τη φυσική πραγματικότητα όσο και για τη γήινη κοινωνική πραγματικότητα (Max Planck, Νόημα και όρια της Θετικής Επιστήμης, μτφρ.-επιμέλεια: Ι.Ν. Μαρκόπουλος, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1998). Κάτι που και ένας σπουδαίος παιδαγωγός, ο Πιαζέ το διατύπωσε με άλλο τρόπο... Έχει πολύ μεγάλη σημασία το ποια είναι η κοσμοεικόνα των ανθρώπων που ελέγχουν και καθορίζουν την τύχη του πλανήτη μας αυτή τη στιγμή. Έχει επίσης πολύ μεγάλη σημασία το ποια κοσμοεικόνα σχηματίζουν αυτή τη στιγμή διάφορα σύνολα ανθρώπων ή το σύνολο των ανθρωπίνων όντων που κατοικούν αυτόν τον πλανήτη. Αν αυτή η εικόνα είναι εντελώς αναληθής, ψευδής και εξαπατώσα στο έπακρο τους ανθρώπους των χωρών αυτού του πλανήτη, τότε αναδύεται άμεσα η ευθύνη της διανόησης-της όποιας διανόησης- και της τέχνης γενικώς για τη διαμόρφωση μιας σαφέστερης και περισσότερο αληθούς κοσμοεικόνας. Ευθύνη γι'αυτό έχουν και οι θρησκείες του πλανήτη, που εκπροσωπούν ανθρωπιστικές τάσεις.
Θα πρέπει να διευκρινίσομε εδώ ότι αφ'ότου ο Σπέγκλερ μίλησε για Παρακμή της Δύσης και κατάρρευση των πολιτισμών, πολλοί δυτικοί συγγραφείς εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τον όρο «Κατάρρευση της Δύσης». Αλλά δεν πρόκειται απλώς για κατάρρευση της Δύσης και του δυτικού, λεγόμενου, πολιτισμού. Ουσιαστικά και στη βαθύτερη ουσία τους δεν υπάρχει Δυτικός και Ανατολικός πολιτισμός. Ολόκληρος ο γήινος πολιτισμός, είτε Δυτικός είτε Ανατολικός, εμπεριέχει έναν εσώτατο πυρήνα επεκτατικών τάσεων, βίας και πολέμου, με αποτέλεσμα την επερχόμενη αναγκαστικά μείωση των δυνατοτήτων του γήινου πολιτισμού να επιτελέσει κάτι περισσότερο. Μέχρι που να επιτευχθεί μια κατάσταση ανασυγκρότησης, ένας πόλεμος ή κάτι άλλο, δημιουργεί εκ νέου μια κατάσταση κατάρρευσης.
Σαφώς η σημερινή απειλή είναι απειλή για ολόκληρο τον πολιτισμό του πλανήτη και για όλες τις χώρες του πλανήτη, ουσιαστικά στον ίδιο βαθμό. Και μοναδική στην ιστορία του γήινου πολιτισμού. Ίσως μια μαθηματική περιγραφή θα μπορούσε να το καταδείξει αυτό πληρέστερα. Υπάρχει βέβαια το εξαιρετικό επίτευγμα της ΝΑΣΑ «Πρόγραμμα HANDY» (Human and Nature Dynamics-Modeling inequality and use of resources in the collapse or sustainabilith of societies, Εcological Economics, vol.101, pp. 90-102. Και Λαλίνα Φαφούτη, Το Βήμα Science), που καταδείχνει επιτυχώς για ποιες αιτίες επισυμβαίνει μια κατάρρευση και πώς αυτή θα μπορούσε να επεκταθεί. Και όταν μιλάμε για κατάρρευση οφείλομε να επαναλάβομε την εξ ίσου μεγάλη απειλή για όλες τις χώρες του πλανήτη, όπως αποτυπώνονται και στη Μελέτη –Πρόγραμμα του Εθνικού Κέντρου Breakthrough της Μελβούρνης, και του Crouter Lab της Ζυρίχης...
Στο βιβλίο μου «Αγωνία επιβίωσης» η κατάρρευση γίνεται συνειδητή όταν ένα μεγάλο μέρος της έχει συντελεστεί, με την «αγαστή» συνεργασία των ακραίων φυσικών φαινομένων και των συνεχιζόμενων πολέμων, αλλά και των κάθε είδους ασθενειών, που καθημερινά ενσπείρουν τη διαρκώς μεγεθυνόμενη δυστυχία στους κατοίκους του πλανήτη. Υπονοείται ότι η διάσωση επιτυγχάνεται μόνο με μια παγκόσμια συνεργασία, έστω και της τελευταίας στιγμής. Ένας μεγάλος μαθηματικός της αρχαιότητας, ο Αρχιμήδης, συμμέτοχος του συνεδρίου για τη «Διάσωση του πλανήτη Γη», με μια απλή εξίσωση προσδιορίζει αυτό που έχει επισυμβεί: οι δυνάμεις της φθοράς προς τις δυνάμεις της γένεσης ισούνται με τις δυνάμεις της γένεσης προς τις δυνάμεις της φθοράς. Έτσι επιτυγχάνεται και η ισορροπία των διαφόρων συστημάτων, ενδεχομένως και η συμπαντική εξισορρόπηση. Αλλά η εξίσωση επιδέχεται μία λύση: ότι οι δυνάμεις της γένεσης είναι ίσες με τις δυνάμεις της φθοράς. Η ισότητα είναι μια αναγκαία συνθήκη ισορροπίας. Αλλά υπάρχει ή και μπορεί να υπάρξει μια γιγαντιαία αύξηση των δυνάμεων της φθοράς, πράγμα που σημαίνει ως προς τη γήινή μας πραγματικότητα ότι καμία χώρα του πλανήτη, είτε οι ΗΠΑ, είτε η Ευρώπη, είτε η Ρωσία, η Κίνα, η Ιαπωνία, οι Ινδίες, η Αυστραλία δεν έχουν τη δυνατότητα να αντιρροπήσουν. Μόνο η «Ένωση των Πολιτειών του Κόσμου» έχει ακόμη αυτή τη δυνατότητα, υπό τις σημερινές γενικώς κρατούσες συνθήκες. Ενδεχομένως, όταν στο μέλλον καταστεί δυνατή η ακριβής καταμέτρηση των δυνάμεων της φθοράς και των δυνάμεων της ανανέωσης, και επιτευχθεί η αποσαφήνιση της μεταξύ τους διαλεκτικής σχέσης, τότε μπορεί και να πεισθούν οι κάθε είδους «Ιθύνοντες» οι συνθήκες ζωής στον πλανήτη να μεταβληθούν επί το βέλτιστον. Και η δυστυχία για το γένος των ανθρώπων να μειωθεί εξαιρετικά, έναντι των καταστάσεων ευτυχίας και μιας πραγματικά «ανθρώπινης» ζωής.
Στη γρήγορη αυτή προσέγγιση ενός παντελώς απροσέγγιστου ζητήματος, αφήσαμε τελευταία μια από τις ουσιωδέστερες, ενδεχομένως, ιδιότητες της «Επαρχιακής σκέψης»: να καθιστά κάποιον άξιον θανάτου, ανεπαισθήτως και τους ίδιους τους φορείς της. «Καθίστημι τινά άξιον θανάτου» και «καθίστημι εμαυτόν άξιον θανάτου». Ο Γκιλγκαμές της Ουρούκ, κεντρικός ήρωας του ομώνυμου έπους, της πρώτης γραπτής ιστορίας της ανθρωπότητας, μετά τον θάνατο του φίλου του Ενκιντού, ματαίως αναζητάει την αθανασία. Διαπιστώνει πως οι θεοί κρατούν αυτήν ερμητικά κλεισμένη μόνο για τον εαυτό τους. Αλλά κατανοεί ότι ο άνθρωπος μπορεί να κερδίσει την αθανασία μόνο με τα ευεργετικά για τον άνθρωπο και την ανθρωπότητα έργα του. Και 2.200 χρόνια μετά, ο Όμηρος στην Ιλιάδα αποτυπώνει τον όρο «ήθος»: πράγμα που σημαίνει ότι ο κάθε συγκεκριμένος άνθρωπος έχει ορισμένα όρια που μέσα τους μπορεί να κινηθεί. Εάν τα υπερβεί θα το πληρώσει με τη ζωή του. Αυτήν ακριβώς την υπέρβαση επλήρωσαν με τη ζωή τους ο Πάτροκλος, ο Έκτορας, ο Αχιλλέας... Και οι τρεις κατά έναν τρόπο είχαν προειδοποιηθεί. Το λάθος τους ως προς το πράττειν το αντιλαμβάνονται λίγες στιγμές προτού το πληρώσουν με τον θάνατό τους. Η παγκόσμια ιστορική εμπειρία αφενός και οι επιμέρους επαΐοντες της σημερινής πραγματικότητας έχουν κατ'επανάληψη προειδοποιήσει τους «ιθύνοντες» που διαμορφώνουν τη σημερινή μας πραγματικότητα. Εξυπακούεται ότι η αντίληψη του λάθους ή των λαθών οφείλει να πραγματοποιείται εγκαίρως ώστε να απομένουν περιθώρια αποτροπής του βέβαιου θανάτου.
Ενδεχομένως, τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές έχομε εισχωρήσει και καθοδηγούμαστε απολύτως από τις δύο προαναφερθείσες βασικές αρχές της «Επαρχιακής σκέψης». «Καθίστημι τινά άξιον θανάτου» και «καθίστημι εμαυτόν άξιον θανάτου». Άλλωστε και ο «Πικρός Εξωγήινος» στη μοναδική του συνέντευξη προς ανθρώπους-δημοσιογράφους επισημαίνει ότι «...δεν πρόκειται όμως τόσο για το σύμπαν. Αν δεν ενηλικιωθείτε σε σοφία, οι μέρες που έρχονται για σας θα είναι μοναδικές της αλήθειας της πραγματικής εγκληματικής σας φύσης... Έχει ο καθένας σας τον πολιτισμό του γεμάτον από αθάνατα! σπέρματα ειδεχθούς φονικού, έτοιμον ανά πάσα στιγμή να εκδιπλωθεί σε οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη σας... Αν ενηλικιωθείτε σε σοφία, ξαναζωντανεύει η μεγάλη ελπίδα της επιβίωσής σας και η επίμοχθα εξελισσόμενη επιστημονική σας σκέψη μπορεί και πάλι να σας οδηγήσει προς τις ευτυχισμένες «Πολιτείες του Σύμπαντος» (Πικρός Εξωγήινος, σ. 58-59).
Ο δρόμος που μας απομένει είναι ένας και μοναδικός. Ένα πρώτο βήμα είναι η ενίσχυση και ενδυνάμωση του ΟΗΕ για μια από κοινού παγκόσμια δράση για την από κοινού αντιμετώπιση των παρόντων και των επερχόμενων μεγάλων δεινών.
Το ερώτημα που τίθεται είναι: επαρκεί η ανθρώπινη ευφυΐα για μια παρόμοια, τόσο αναγκαία αυτή τη στιγμή, από κοινού παγκόσμια δραστηριότητα; Ο Άνταμ Φρανκ, καθηγητής Φυσικής και Αστρονομίας στο University of Rochester, και οι συναδέλφοί του Ντέιβιντ Γκρίνσπουν στο Planetary Science Institute και Σάρα Γουόκερ στο Arizona State University, σε επιστημονικό άρθρο που δημοσιεύτηκε στο International Journal of Astrobiology, θεωρούν ότι ο πολιτισμός μας είναι μια ανώριμη τεχνόσφαιρα μη αυτοσυντηρούμενη. Υπάρχει νοημοσύνη στους ανθρώπους του πλανήτη, αλλά δεν είναι πλανητική, δηλαδή αυτοσυντηρούμενη, και δεν μπορεί να παράξει συλλογική παγκόσμια δραστηριότητα, για ό,τι το βέλτιστον για τον πλανήτη, την ανθρωπότητα και τη ζωή γενικότερα. (Κώστας Μαυραγάνης, Huffpost, 21-2-2022).
O πολιτισμός μας λοιπόν δεν είναι ακόμα σε θέση να κινηθεί πέραν των εσφαλμένων δρόμων που χαράζει η «Επαρχιακή σκέψη»; Ο ανθρωπολόγος Marshall Sahlins, κλείνοντας το βιβλίο του «Η δυτική ψευδαίσθηση της ανθρώπινης φύσης» (μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου),διαπιστώνει το εσφαλμένο των δρόμων του πολιτισμού: «Πάντως, αντίθετα με ό,τι λένε οι αρχαίες μας φιλοσοφίες και οι σύγχρονες επιστήμες μας, δεν είμαστε καταδικασμένοι από μια ακαταμάχητη ανθρώπινη φύση να κοιτάμε μόνο το δικό μας όφελος σε βάρος οποιουδήποτε βρεθεί στον δρόμο μας, απειλώντας έτσι την κοινωνική μας ύπαρξη. Όλα αυτά ήταν ένα τεράστιο λάθος. Το ταπεινό μου συμπέρασμα είναι ότι ο δυτικός πολιτισμός έχει οικοδομηθεί πάνω σε μια διεστραμμένη και λανθασμένη ιδέα για την ανθρώπινη φύση. Λυπάμαι, κάναμε λάθος. Είναι όμως πιθανότατα σωστό ότι αυτή η διεστραμμένη ιδέα περί ανθρώπινης φύσης βάζει σε κίνδυνο την ύπαρξή μας».
Επομένως, κρίνεται επιβεβλημένη η εκ νέου ενεργοποίηση της θεωρητικής σκέψης και της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας προς μία και μόνο ανθρωπιστική τάση: την επιβίωση του ανθρωπίνου όντος και της ζωής γενικότερα στον πλανήτη. Η «Επαρχιακή σκέψη», που προσδιόρισε τη ζωή των ανθρώπων στον πλανήτη και για τις 6.000 χρόνια του πολιτισμού του, δεν έχει πλέον καμία δυνατότητα θετικής προσφοράς. Το μόνο που μπορεί, είναι να τα καταστρέψει όλα, όταν η θεσμοθέτηση απαραιτήτως ενός –έστω και ελάχιστου – Παγκόσμιου Κοινού Συμφέροντος μπορεί να διασφαλίσει την ύπαρξή μας.
Πιθανόν κανένα ανθρώπινο ον δεν έχει αντιληφθεί με πληρότητα την έννοια του «ανθρωπισμού». Ο Άλμπερτ Σβάιτσερ, ένας μεγάλος ανθρωπιστής, στο κέντρο της φιλοσοφίας του τοποθετεί τον «σεβασμό της ζωής» (Ehrfurcht vor dem Leben). Αλλά καμία άλλη εποχή της παγκόσμιας ιστορίας δεν είχε τόσο μεγάλες επιστημονικές και τεχνολογικές δυνατότητες να θέσει στην υπηρεσία του ανθρωπισμού. Και ο συσσωρευμένος παγκόσμιος πλούτος ποτέ δεν υπήρξε περισσότερος. Ένα μέρος του και μόνο θα επαρκούσε για να περισωθεί ο πλανήτης. Διαφορετικά η «Επαρχιακή σκέψη» θα τον αφανίσει κι αυτόν.
Μπορεί όντως η ανθρώπινη ευφυΐα, αν και συνεπικουρούμενη από την τεχνητή ευφυΐα, να μην επαρκεί μέχρις αυτή τη στιγμή για ένα τόσο μεγάλο και πολύπλοκο εγχείρημα. Αλλά το ότι τόσες χιλιάδες άνθρωποι στον πλανήτη εξακολουθούν να γράφουν-ακόμα κι εκείνοι που εξακολουθούν να γράφουν με το πνεύμα της προπαγάνδας του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα-, οι τόσες χιλιάδες άνθρωποι με καλλιτεχνική δημιουργικότητα και τα εκατοντάδες πανεπιστήμια που ενεργοποιούν και προωθούν επιτυχώς όλα τα είδη των επιστημών, μας αφήνουν τη βάσιμη ελπίδα ότι το πρόβλημα μπορεί να επιλυθεί και η «μεγάλη απειλή» τού σήμερα να αποτραπεί-κάτι που θα θεωρηθεί ενδεχομένως ως το μέγιστο επίτευγμα της ανθρωπότητας. Από το σημείο αυτό και μετά οι συνεχιζόμενες ενοποιούσες τάσεις θα υπερδεκαπλασιάσουν τις ανθρώπινες δυνατότητες να διαμορφώνουν έναν «πλέον ανθρώπινο» πλανήτη και να προεκτείνουν τη δυνατότητα της δημιουργίας των κατοικιών του διαστήματος στον άπειρο χρόνο.-
