Παρασκευή 29 Μαρτίου 2024  03:54:39

Παρακευή Κοψιδά- Βρεττού: Φιλαινίς η Λευκαδία και η κουλτούρα του έρωτα

Στο βιβλίο του με τίτλο: Γυναικολόγιον- Ήτοι Αι σοφαί γυναίκες όλων των εθνών και όλων των αιώνων, μια παράξενη, αλφαβητική ανθολόγηση σημαντικών γυναικών διαχρονικά, με συνοπτικές βιογραφικές αναφορές, ο σημαντικός λόγιος Ιωάννης Σταματέλος (1822-1881), αναφέρεται και στην αρχαία ποιήτρια Φιλαινίδα, καταγόμενη από τη Λευκάδα.

Το γεγονός δεν θα είχε ιδιαίτερη σημασία, εκτός απ'αυτήν της εντοπιότητας, καθώς η ποίηση -και η γυναικεία ποίηση-, και παρά την κοινωνική θέση των γυναικών, τεκμηριώνεται και από πολλές πηγές της αρχαιότητας. Αλλά η συγκεκριμένη ποιήτρια φέρεται ως «αναισχυντογράφος», χαρακτηρισμός (ισοδυναμεί σήμερα με το ανηθικογράφος και πορνογράφος), που αφορά τον ελευθέριο και τολμηρό χαρακτήρα της ποίησής της, πρόκληση στα γυναικεία ήθη της εποχής και την απαγορευμένη παρουσία των γυναικών στον δημόσιο χώρο.

Το έργο για το οποίο η Φιλαινίς- που φαίνεται ότι έζησε κατά το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ.-, χαρακτηρίζεται ως αναισχυντογράφος, έχει τίτλο Περί Αφροδισίων, ή Περί σχημάτων συνουσίας και αποτελεί το πρώτο εγχειρίδιο σεξουαλικής αγωγής στην ευρωπαϊκή ερωτική κουλτούρα, γραμμένο μάλιστα από γυναίκα.

Η αναφορά του ονόματος της Φιλαινίδος από τον Αθήναιο (2ος-3ος μ. Χ. αι.), στο περίφημο έργο του Δειπνοσοφισταί (5,220,f), προσδιορίζει ως τόπο καταγωγής της τη Λευκάδα (ο Διοσκορίδης θεωρεί πατρίδα της τη Σάμο). Στο βιβλίο αυτό, «όπερ ο χρόνος εξηφάνισε», περιέχονται πληροφορίες, σύμφωνα με τον Αθήναιο, για «ερωτικές και συνουσιαστικές δυνάμεις» και περιγράφονται «κινήσεις και σχήματα κατά τις συνουσίες». Ο ίδιος συγγραφέας Αθήναιος, κάνει μνεία και του Αρχέστρατου, του γνωστού ποιητή και φιλοσόφου του 4ου π.Χ. αιώνα, που πρώτος, στο περίφημο ποίημά του «Ηδυπάθεια», μελέτησε τους κανόνες της διατροφής, κάτω από το πρίσμα της απόλαυσης (της ηδονής) που προκαλεί στον άνθρωπο, οριοθέτησε δηλαδή τη γαστρονομία ως τέχνη και επιστήμη της ανθρώπινης διατροφής.

Η γαστρονομία-η απόλαυση και οι τελετουργίες του φαγητού-, θα αποτελέσει σημαντικό κεφάλαιο της λαογραφίας και της ανθρωπολογίας, της οικονομίας και της κοινωνιολογίας, συνυφασμένο με τους τοπικούς πολιτισμούς και τις παραδόσεις των λαών. Οι υλικές απολαύσεις, στις οποίες σημαίνουσα θέση κατέχει ο έρωτας και το φαγητό, ανάγονται σε φιλοσοφία ζωής από τον ιδρυτή της Ηδονιστικής Σχολής, μαθητή του Σωκράτη, τον φιλόσοφο Αρίστιππο τον Κυρηναίο (435-355 π.Χ.) και θα καλύψουν, μαζί με μια γενικότερη πραξιολογική στροφή της φιλοσοφίας, τις ανάγκες των ανθρώπων των ελληνιστικών χρόνων.

Η παρουσία της Φιλαινίδος στη γραμματεία των κλασικών χρόνων, και η σκανδαλιστική συγγραφή αυτού του πρώτου οδηγού σεξουαλικής συμπεριφοράς-που μόνον, αιώνες μετά, στα πλαίσια της σανσκριτικής φιλολογίας, η Δύση γνώρισε μέσα από το ινδικό Κάμα Σούτρα (3ος-4ος μ.Χ. αι.)- απεικονίζει και συνδέεται με το κεφάλαιο της κοινωνικής αντίληψης του έρωτα στην ελληνική αρχαιότητα, τη θεσμική του έκφραση και την ιεράρχηση των, φυλετικών και κοινωνικών, ερωτικών ρόλων.

Η Φιλαινίς φαίνεται ότι ανήκε σε κείνη την ξεχωριστή κατηγορία προικισμένων γυναικών, που το δημιουργικό τους χάρισμα τους προσπόριζε και μιαν ηθική ελευθεριότητα, απαγορευμένη στις άλλες γυναίκες, και επομένως την υπέρβαση των ορίων του σπιτιού και την κατάκτηση του δημόσιου χώρου. Πρόκειται για τον θεσμό της εταίρας, της πεπαιδευμένης, καλλιεργημένης γυναίκας, που δεν πρόσφερε απλώς έναν επιδερμικό ψυχαγωγικό ερωτισμό (όπως η πόρνη-από το ρήμα πέρνυμι, που σήμαινε: διαθέτω με αντάλλαγμα, πουλώ), αλλά ασκούσε και μιαν ανώτερης υφής πνευματικότητα στις αναστροφές της στη δημόσια σφαίρα και στον συγχρωτισμό της με το ανδρικό φύλο. Γι'αυτό ο ρόλος της είναι σημαντικός σε εξαστισμένα πολιτισμικά περιβάλλοντα του αρχαίου κόσμου και φημισμένα ονόματα εταιρών βρίσκονται στις στενές κοινωνικές συνάφειες σημαινουσών προσωπικοτήτων, στις οποίες ασκούσαν και επιρροή (Ασπασία-Περικλής, Φρύνη-Υπερείδης, Λαΐς-Απελλής, Τιμάνδρα-Αλκιβιάδης κ.ά.).

Στα συμπόσια-κλασική εικόνα μας προσφέρει το πλατωνικό Συμπόσιον και οι μεταγενέστεροι Δειπνοσοφισταί του Αθήναιου-οι εταίρες συνομιλούσαν και απολάμβαναν τις υλικές και πνευματικές ηδονές ισότιμα με τους άντρες που συμμετείχαν, συζητούσαν, έπαιζαν διάφορα μουσικά όργανα, τραγουδούσαν και χόρευαν, ενώ στο δεύτερο μέρος, τον κώμο, κορύφωση της ευδαιμονικής πανδαισίας, οι εταίρες πρόσφεραν στους κωμαστές (κατά το λεξικό του Σουΐδα, κωμαστής, ο τρυφών μετ'ωδής ασελγούς) την τέχνη των ερωτικών τους περιπτύξεων. Εικόνα της ερωτικής αυτής δραστηριότητας παρέχουν οι αφηγηματικές συνθέσεις και η παραστατική εικαστική δράση των αγγείων της εποχής.

Η συγγραφή ωστόσο ενός τόσο τολμηρού πονήματος από γυναίκα, έστω και με τον ρόλο και τις εμπειρίες μιας εταίρας, φαίνεται να υπερβαίνει κι αυτά τα όρια των θεσμοθετημένων αρχών του έρωτα και την ανεκτικότητα του ελληνικού πολιτισμού των κλασικών χρόνων. Παρά τις συχνές αναφορές στην αρχαιότητα για την απόδοση του έργου στη Φιλαινίδα, υπάρχουν και οι σχετικές αμφισβητήσεις: ο χωλιαμβικός ποιητής Αισχρίων ο Σάμιος και ο επιγραμματοποιός Διοσκορίδης υποστηρίζουν ότι η απόδοση του έργου Περί σχημάτων συνουσίας στη Φιλαινίδα, είναι προϊόν κακοβουλίας και εχθρότητας προς την ποιήτρια. Ο δε Αισχρίων αναφέρει τον Αθηναίο Πολυκράτη ως πραγματικό συγγραφέα του ερωτικού πονήματος. Και υπερασπιζόμενος τη Φιλαινίδα, θα συνθέσει ένα επιτύμβιο επίγραμμα με το οποίο προσπαθεί, χρόνια μετά τον θάνατό της, να αποκαταστήσει την τιμή της:

Εγώ Φιλαινίς η επίβωτος ανθρώποις/ενταύθα γήρα τω μακρώ κεκοίμημαι./Μη μ',ω μάταιε ναύτα, την άκραν κάμπτων,/χλεύην τε ποιείν και γέλωτα και λάσθην./Ου γαρ, μα τον Ζήν', ου μα τους κάτω κούρους,/ουκ ην ες άνδρας μάχλος ουδέ δημώδης. /Πολυκράτης δε την γυνήν Αθηναίος Αθηναίος, / λόγων τε παιπάλημα και κακή γλώσσα/ έγραψε οι' έγραψ' εγώ γαρ ουκ οίδα.
(Βλ. Anthologia Palatina 7,345)

(Εγώ η Φιλαινίδα στον κόσμο κακοφημισμένη/εδώ κοιμούμαι στα βαθιά τα γηρατειά μου./Ναύτη απερίσκεπτα που περνάς τον κάβο/μη με χλευάζεις και περιγελάς και μη με κοροϊδεύεις./Μα το θεό και τα παιδιά μου που 'ναι τα στον κάτω κόσμο/ακόλαστη δεν ήμουνα ούτε κοινή γυναίκα./Ο Πολυκράτης ο παμπόνηρος και τη γενιά Αθηναίος/έγραψε ό,τι έγραψε ο κακόγλωσσος, μα εγώ δεν έχω ιδέα.
(Μτφρ. Π.Γ. Ροντογιάννη, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, Α',Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 1980, σ.234-235).

Η περίπτωση της Φιλαινίδος συνιστά πράγματι μια άξια προσοχής περίπτωση, τόσο από την πλευρά της φιλολογίας, όσο και από την άποψη της κοινωνιολογικής θεώρησης του έρωτα στον αρχαίο κόσμο, των κωδίκων ηθικής που διαμορφώνουν τα ερωτικά ήθη και των διαχωριστικών γραμμών μεταξύ ηθικού και μη ηθικού. Επειδή πολλά λέγονται και γράφονται-χωρίς σοβαρή έρευνα και χωρίς την αναγκαία ερμηνεία του ερωτικού φαινομένου , σε συνάρτηση με την κοινωνικο-πολιτική και πολιτισμική πραγματικότητα της εποχής-, σε μια επιφανειακή και επιπόλαια θεώρηση της ερωτικής κουλτούρας στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, που άκριτα και με αναχρονιστικές συγκρίσεις τροφοδοτούν το σύγχρονο αφιλοσόφητο ερωτικό πεδίο του πολιτισμού μας, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε τα εξής: Η έννοια του έρωτα στις πολλαπλές εννοιολογικές της εκδοχές, υπείκει σε ηθικούς κανόνες και οριοθετήσεις, που ασκούν παιδαγωγία.

Όπως επίσης, και σε μια τελεολογία συνυφασμένη με τις γενικότερες κοινωνικές αξίες τoυ αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Ως φιλοσοφική προτεραιότητα τίθεται η τιθάσευση των βασικών ενστίκτων και της ερωτικής ορμής μέσ'από τις προτεραιότητες του ορθού λόγου και της υπόταξης του ατόμου στο αιτούμενο πάντοτε μέτρο. Η σεξουαλική ηθική είναι ένα πεδίο, στο οποίο δοκιμάζεται συνεχώς το άτομο με στόχο, φιλοσοφικά προσδιορισμένο, να εξισορροπήσει την άσκηση της ατομικής του ελευθερίας, τις μορφές εξουσίας του και την ανακάλυψη της αλήθειας (έρως της αληθείας). Κι αυτή είναι και η μεγάλη διαφοροποίηση στην άσκηση της ερωτικής ζωής-και της αισθητικής αντίληψης της ζωής- σήμερα, που εσωτερικεύεται ως μια βιολογική, ηδονιστική διαδικασία, αποκομμένη από τις ψυχικές, λογικές, ηθικές-τις φιλοσοφικές της συνιστώσες. Αλλά χωρίς φιλοσοφία ζωής, quo vadimus?

Δρ. Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού
Πρόεδρος Συνδέσμου Φιλολόγων Λευκάδας

 

Προσθήκη σχολίου

Βεβαιωθείτε ότι εισάγετε τις (*) απαιτούμενες πληροφορίες, όπου ενδείκνυται. Ο κώδικας HTML δεν επιτρέπεται.

Πολυμέσα

Cookies make it easier for us to provide you with our services. With the usage of our services you permit us to use cookies.
Ok Decline