Οι δύο διακεκριμένοι καθηγητές Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης και ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, γράφουν για δύο λέξεις που καθόρισαν το 2023 και άσκησαν επίδραση στην συνείδηση και τις συζητήσεις μας. Πρόκειται για τις λέξεις «Μάρμαρα» και «Περιβάλλον».
Μάρμαρα, από τον Γεώργιο Μπαμπινιώτη
Θεωρώ ότι η λέξη τού 2023, αν όχι η πιο στατιστικά συχνή αλλά η πιο επιδραστική στην συνείδηση και σε συζητήσεις των Ελλήνων, είναι η λέξη μάρμαρα με αναφορά στα γλυπτά τού Παρθενώνα.
Η λέξη μάρμαρο ήδη ομηρική ήταν αρσενικού γένους (ο μάρμαρος: «λάζετο πέτρον μάρμαρον ὀκριόεντα») αλλά και θηλυκού (η μάρμαρος: «μαρμάρου... τῆς Πεντελικῆς μέταλλα»), για να καταλήξει ουσιαστικοποιημένη (το μάρμαρο).
Από μια ρίζα *mar- (απ' όπου και σανσκριτικό marici- «ακτίνα φωτός») προήλθαν το ρήμα μαρμαίρω «λάμπω, ακτινοβολώ», απ' όπου το μάρμαρος/μάρμαρον «πέτρα, βράχος», αρχικά «η λεία πέτρα που γυαλίζει, λάμπει στον ήλιο» αλλά και το μαρμαρυγή «λάμψη, σπινθηροβόλημα και (μετφρ.) η καρδιακή πάθηση». Ομόρριζα τα αρχαία μαρ-ίλη «φλεγόμενο κάρβουνο», μαρ-αυγῶ «θαμπώνομαι» και ἀ-μαρ-ύσσω «στίλβω, σπινθηροβολώ»
Ενδιαφέρον: το ελλην. μάρμαρο έδωσε το λατινικό marmor, απ' όπου το γαλλ. marbre, που έδωσε το αγγλ. marble.
Τελικά, πήραν έμμεσα την ελληνική λέξη (μάρμαρο > marble) και πήραν άμεσα (με... πριόνισμα) και τα γλυπτά τού Παρθενώνος, τα μάρμαρα τού Ελγιν (Elgin marbles), όπως συγκεκαλυμμένα τα ονόμασαν.
Το μάρμαρο μπήκε στην ζωή των Ελλήνων: στα μαρμαρένια αλώνια, οι μαρμάρινες κολώνες, ο μαρμαρωμένος βασιλιάς. Και να θυμηθούμε, λόγω Χριστουγέννων, την περιγραφή τού Παπαδιαμάντη από «Στον Χριστό στο Κάστρο»:
«με την μεγάλην εικόνα της Γεννήσεως
όπου θεσπεσίως μαρμαίρουσιν
αι μορφαί του θείου Βρέφους και της αμώμου Λεχούς».
Ο κ. Γεώργιος Μπαμπινιώτης είναι ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας του ΕΚΠΑ.
Περιβάλλον, από τον Χριστόφορο Χαραλαμπάκη
Η φράση «της χρονιάς» λέγεται για κάποιον ή κάτι που διακρίθηκε ή ξεχώρισε το χρόνο που πέρασε ή που διανύουμε: άνθρωπος, πρόσωπο, βιβλίο, γεγονός, παράσταση, ταινία. Η σταθερή σύναψη «λέξη της χρονιάς» αποτελεί μεταφραστικό δάνειο από την Αγγλική (word of the year), με ακριβή αντιστοιχία στη γαλλική (mot de l'annee) και τη γερμανική γλώσσα (Wort des Jahres). Πρόκειται για μεμονωμένη λέξη ή πολυλεκτικό σύνθετο, όπως «φαινόμενο του θερμοκηπίου», που βρίσκεται κατά τη διάρκεια ενός ολόκληρου χρόνου στο επίκεντρο της δημόσιας σφαίρας και αναφέρεται ιδίως στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή.
Το λεξικό Collins ανέδειξε το 2017 ως λέξη της χρονιάς τα fake news, «φέικ νιουζ», τις ψευδείς ή παραποιημένες ειδήσεις ή παραπλανητικές πληροφορίες που εξυπηρετούν ποικίλες σκοπιμότητες και διαδίδονται ταχύτατα κυρίως από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το ουσιαστικό αυτό, ιδιαίτερα προσφιλές στον Ντόναλντ Τραμπ αποτυπώνει τη γενικότερη κρίση αξιών. Το ίδιο λεξικό προβάλλει ως τη σημαντικότερη λέξη του 2023 την AI (Artificial Intelligence), την τεχνητή νοημοσύνη, ενώ το λεξικό Cambridge κινείται στο ίδιο σημασιολογικό πεδίο προβάλλοντας για την ίδια χρονιά το hallucinate, δηλαδή τις «παραισθήσεις της τεχνητής νοημοσύνης». Το Merriam-Webster ξεχώρισε για το 2023 το ελληνογενές επίθετο authentic. Η αναζήτηση του αυθεντικού, του γνήσιου, αντανακλά τις ανησυχίες των καιρών. Στην εποχή της μετα-αλήθειας (post-truth, λέξη του έτους 2016 κατά το λεξικό της Οξφόρδης), του ChatGPT και των deepfakes, η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο «πραγματικό» και το «ψευδές» γίνεται ολοένα και πιο θολή.
Τα κριτήρια με τα οποία ανακηρύσσεται η λέξη της χρονιάς δεν είναι γενικώς αποδεκτά. Η στατιστική συχνότητα εμφάνισής της έχει σχετική αξία. Το βασικότερο κριτήριο είναι η σημασία που αποκτούν οι λέξεις στη ζωή των ανθρώπων, η οποία όμως συνδέεται με την ιδιοσυγκρασία του κάθε ατόμου. Για όποιον θέλει να χάσει βάρος, όπως και για τον διαβητικό, το πεπτίδιo σεμαγλουτίδη (semagloutide) είναι ζωτικής σημασίας, θα μπορούσε, επομένως, για εκατομμύρια κόσμο να είναι η λέξη της χρονιάς. Από το άλλο μέρος, η φρίκη του πολέμου, όπως τη ζουν σήμερα οι Ουκρανοί και οι Παλαιστίνιοι, και η ρητορική του μίσους που χωρίζει αναίτια τους ανθρώπους, είναι στη συνείδησή μας λέξεις της χρονιάς.
Ας μην τρέφουμε, εν τέλει, αυταπάτες. Η λέξη του 2023, η λέξη των επόμενων δεκαετιών, η λέξη του 21ου αιώνα, δεν μπορεί να είναι άλλη από το περιβάλλον και την προστασία του. Έχουμε μπει εδώ και πενήντα χρόνια στο Ανθρωπόκαινο (αγγλ. Anthropocene) και πολλοί δεν το έχουν καν πάρει είδηση. Η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή απειλεί άμεσα τον πλανήτη μας και θέτει σε κίνδυνο την ίδια την επιβίωση του ανθρώπινου γένους.
Ο κ. Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι Ακαδημαϊκός, ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
